Wybuch II Powstania Śląskiego, podobnie jak i Pierwszego, nastąpił w momencie braku łączności pomiędzy poszczególnymi ośrodkami decyzyjnymi polskiej konspiracji, a więc POW Górnego Śląska i Polskim Komisariatem Plebiscytowym w Bytomiu. Sukces, jak wiadomo, ma zawsze wielu ojców. Wydanie rozkazu o rozpoczęciu insurekcji przypisywał sobie później zarówno Korfanty, jak i przywódcy P.O.W. Jedno nie wyklucza jednak drugiego. Korfanty, jako komisarz postawiony przed faktami dokonanymi zarówno przez Niemców, jak i przywódców P.O.W. podjął zapewne jedyną w zaistniałej sytuacji słuszną decyzję i ogłosił strajk generalny, a niedługo po nim powstanie, którego ster dzięki temu uchwycił i mógł nim pokierować na swoich warunkach, a nie przywódców wojskowych, którzy oczywiście zasługi przypisywali sobie, a nie Korfantemu, z którym byli w stałym konflikcie, i którego oskarżali o tchórzostwo.

 

Z kolei  konspiratorom z POW G.Śl. powiatu katowickiego łatwiej, lub wygodniej (do tego zapewne już nigdy nie dojdziemy) było skontaktować się z ośrodkiem POW w Sosnowcu, aniżeli z Komisariatem Plebiscytowym w Bytomiu. Nie wykluczone jednak, że w ówczesnej sytuacji, kiedy wojska bolszewickie tratowały Rzeczpospolitą uznali, że mimo wszystko prędzej uzyskają pomoc zwracając się bezpośrednio do ośrodka wojskowego, aniżeli do władzy cywilnej, która w świetle prasy niemieckiej przecież miała uciec z Warszawy. Pamiętajmy, że w tym momencie zakres oddziaływania prasy polskiej był niewielki, tym bardziej, ze niektóre redakcje zostały zniszczone na skutek zamieszek katowickich.

 

Jakby nie było, pod hasłem „samoobrony” POW, przystąpiła do działania. Rozmach i wysoka organizacja akcji zaskoczyły kompletnie Niemców, spodziewających się raczej załamania morale obozu polskiego po przegranym plebiscycie na Warmii i Mazurach, porażce w konflikcie z Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński oraz pozornie beznadziejną sytuacją w obliczu bolszewickiej inwazji. Insurekcja szybko objęła powiat katowicki, oraz powiat pszczyński, gdzie oddziały ppor. Stanisława Krzyżowskiego opanowały Murcki, Mikołów. Nie udało się z powodu interwencji aliantów zając jednak Pszczyny. W powiecie rybnickim, powstańcy opanowali obszar do linii Pszów-Wodzisław – Godów, ale bez Rybnika. Opanowano też Wodzisław. W powiecie katowickim powstańcy zajęli m.in. Mysłowice, Giszowiec i Nikiszowiec. Spory sukces odnieśli też w powiecie bytomskim, wkraczając nawet do samego miasta, w którym jednak stacjonował silny garnizon aliancki i musieli miasto opuścić W ich rękach znalazły się Rozbark, Brzeziny Śląskie, Dąbrówka Wielka, Brzozowice, Piekary, Miechowice i Łagiewniki. 20 sierpnia cała wschodnia część GOP znalazła się niespodziewanie w rękach powstańców. Ofensywa rozpoczęta 24 sierpnia w powiatach północnych, pozwoliła opanować spore tereny w powiecie lublinieckim, gdzie dotarto do rogatek miasta , tarnogórskim i toszecko-gliwickim, gdzie udało się opanować miejscowości Toszek oraz Pyskowice, co dawało dobre rokowania do rozszerzenia insurekcji na powiaty strzelecki i opolski. 

 

W powiatach zachodnich doszło jednak do nielicznych, lokalnych wystąpień. POW nie była na tyle silna, aby osiągnąć sukces, a niemiecka organizacja bojowa KOOS miała dość czasu, aby przejąć inicjatywę. Również na południu powstanie nie rozlało się na powiaty kozielski i raciborski, z większą już masą ludności proniemieckiej i zabezpieczane przez oddziały włoskie. Powstanie osiągnęło kres swych możliwości. POW nie była w stanie osiągnąć dalszych sukcesów. Jego zasięg i tak był oszałamiający.  W trakcie pertraktacji uzyskano realne maksimum żądań: likwidację SIPo i powołanie Policji Górnego Śląska, co wynegocjowano już 24 sierpnia, a także przydzielenie polskich doradców przy urzędach kontrolerów powiatowych i obietnicę dopuszczenia takich przy innych urzędach.

Rokowania prowadzone pod auspicjami władz koalicyjnych i ich biernym wsparciu przyniosły pełen sukces strony polskiej, której główne postulaty zostały uwzględnione. Złożyło się na niego kilka czynników, o których wcześniej wspomniano, a także fakt, że alianci uznali polskie postulaty za zasadne i to jeszcze przed powstaniem, i patrzyli na polskie działania przychylnym okiem, na co z pewnością wpływ miała niechlubna  postawa SiPo w trakcie zamieszek sierpniowych w Katowicach.

 

Insurekcja, przeprowadzona  praktycznie siłami własnymi POW Górnego Śląska, której większość kadry  dowódczej i szeregowych stanowili Górnoślązacy, bez większego wsparcia ze strony czynników rządowych i armii, zakończyła się niespodziewanym sukcesem. Jest jednym z nielicznych zrywów powstańczych w dziejach Polski, które zakończyły się zwycięstwem.

 

Tekst: Zbigniew Gołasz, historyk Muzeum w Gliwicach