Zamek Piastowski jest siedzibą dwóch działów: archeologii i historii. Skupione tu eksponaty to przede wszystkim pamiątki cechowe z XVII-XVIII wieku, pamiątki z okresu powstań śląskich i plebiscytu, działalności Związku Polaków w Niemczech, a także bogata kolekcja fotografii (XIX i XX wieku) stanowiąca dokumentację ikonograficzną miasta i górnośląskich obiektów przemysłowych. Atrakcją zbioru są militaria, w tym broń z dawnej Japonii – zbroje i miecze samurajskie, miecze chińskie i koreańskie.

Zbiory archeologiczne to przede wszystkim najcenniejszy i najliczniejszy zbiór naczyń, narzędzi i ozdób z wykopalisk na cmentarzysku kultury łużyckiej w Świbiu (gminie Wielowieś). Znaleziska średniowieczne i wczesnośredniowieczne z obszaru Starego Miasta w Gliwicach, wzgórza zamkowego w Toszku oraz grodziska w Pławniowicach. Ponadto liczne narzędzia krzemienne i kamienne z epoki kamienia, wyroby z brązu i żelaza kultury łużyckiej.

W średniowiecznych miastach zamek książęcy był obok kościoła parafialnego i umocnień miejskich jedną z najważniejszych budowli grodzkich. Tak z pewnością było także w Gliwicach. Niewątpliwie zamek znajdował się w obrębie murów miejskich, a więc na obszarze obecnego Starego Miasta, ale jego lokalizacja nie jest pewna.

Zamek w Gliwicach powstał najpewniej wraz z murami miejskimi i innymi fortyfikacjami w połowie XIV wieku. Jego budowniczym był książę Siemowit, który panował w mieście od ok. 1337 roku i jako jedyny nosił w tym czasie przydomek „księcia gliwickiego”. W związku z tym, że Gliwice stanowiły jego jedyną domenę, był zainteresowany ich rozbudową.

Przypuszcza się, że pierwotny zamek rozciągał się na przestrzeni ok. 120 metrów w rejonie plebanii kościoła pw. Wszystkich Świętych i Bramy Raciborskiej. Zachowane do chwili obecnej w piwnicach plebanii stropy kamienne o zarysie ostrołukowym potwierdzają jej średniowieczne pochodzenie. Wielkość piwnic świadczy zaś o tym, że musiało to być coś więcej niż tylko budynek pomocniczy tutejszej parafii. Fakt ten staje się tym bardziej znaczący, gdy porównamy wielkość innych działek miejskich które były dość małe, z ogromem działki obecnego probostwa.

W latach 1430-1431 Gliwice stały się jednym z głównych bastionów husytyzmu na Śląsku. Tutejszy zamek znajdujący się w rejonie Bramy Raciborskiej stał się wówczas siedzibą przywódcy husytów, Zygmunta Korybutowicza. Po zdobyciu miasta przez wojska katolickie książęta oleśniccy wygnali husytów z Gliwic i najpewniej zniszczyli gliwicki zamek.

Po zniszczeniach okresu husytyzmu miasto podjęło trud przywrócenia zniszczonej zabudowy, a zwłaszcza obwarowań miejskich niezbędnych dla bezpieczeństwa w okresie średniowiecza i czasów nowożytnych. Nie wiadomo jak potoczyły się dalsze losy zniszczonego zamku, ale najpewniej został on tylko częściowo odbudowany. W części tej w połowie XV wieku najpewniej rezydował Jan IV, tytułujący się także „księciem gliwickim”.

Przypuszcza się, że przebywał on w obiekcie zwanym domem „Jeruzalem”, a kojarzonym z dawnym zamkiem. W 1470 roku Jan IV przekazał tę budowlę w użytkowanie na domostwo dla wikarych tutejszego kościoła parafialnego. Pozostałości dawnego zamku najprawdopodobniej wykorzystał do zbudowania swojej siedziby w Gliwicach w połowie XVIII wieku – hrabia Welczek. Obecne budynki w rejonie domniemanej lokalizacji pierwotnego zamku w Gliwicach przy ul. Dolnych Wałów i Plebańskiej pochodzą z XVIII i XIX wieku.

Budowla znana dzisiaj jako Zamek Piastowski przy ul. Pod Murami 2 (obecny Oddział Muzeum w Gliwicach) to występujący w gliwickich źródłach od XVI wieku Dwór Cetrycza. Obiekt ten uzyskał obecny kształt w wyniku wielokrotnej przebudowy. Poszczególne jego części różnią się między sobą rodzajem zastosowanej cegły i wątku jej ułożenia oraz stosowanym detalem, między innymi w nadprożach okiennych i drzwiowych. Grzegorz Rendchen wyróżnia pięć faz rozbudowy obiektu.

Etap I – obiekt powstał wraz z murami obronnymi w połowie XIV wieku, jako dwie baszty połączone ze sobą ścianą kurtynową i drewnianą galerią. W przeciwieństwie do większości baszt gliwickich powstałych na planie litery „U” tutejsze baszty zbudowano na planie kwadratu. W średniowieczu prawdopodobnie pełniły rolę arsenału miejskiego.
Etap II – w latach 1558-1561 przebudowy obiektu dokonał ówczesny dzierżawca miasta, Fryderyk von Cetrycz. Pomiędzy istniejącymi już wcześniej basztami zbudowano dwukondygnacyjny budynek z cegły z pięcioma osiami okien. Adaptowano parter i piętro baszty zachodniej. Jednospadowy dach przylegał do muru obronnego. Budynek nie był podpiwniczony.
Etap III – w drugiej połowie XVIII wieku dokonano obniżenia murów obronnych do ok. 7 metrów, co pozwoliło na dalszą przebudowę obiektu. Dokonano całkowitej przebudowy baszty zachodniej. Dotychczasową basztę obniżono, ale powiększono wzdłuż osi północ-południe i przebudowano na planie prostokąta. Nowe skrzydło przekryto dwuspadowym dachem, podobnie jak przestrzeń między basztami. Jakość wykończenia wskazuje, że w tym czasie obiekt pełnił funkcje mieszkalne.
Etap IV – w połowie XIX wieku w miejsce rozebranej baszty średniowiecznej wzniesiono wzorowane na skrzydle zachodnim, nowe wschodnie skrzydło obiektu (obecnie znajduje się tu główne wejście do zamku). W wyniku tej przebudowy zniszczeniu uległ wschodni fragment dworu Cetryczów. Okna tej części były znacznie węższe niż obecnie. Nowe podpiwniczone skrzydło wraz z trzecią kondygnacją środkowej części budynku wymurowano z cegły w wątku kowadełkowym.
Etap V – w latach 1952-1959 rozebrano przybudówki gospodarcze od strony zachodniej, a przebudowane wnętrze zamku zaadaptowano na potrzeby muzealne. Baszta stanowiąca fragment skrzydła zachodniego zwieńczona została czwartą kondygnacją przekrytą stromym czterospadowym dachem. W 1960 roku w tak przebudowanym obiekcie zorganizowano stałe wystawy: archeologiczną i historyczną.
Od XVI wieku aż do 1945 roku obiekt nazywano Dworem Cetrycza (Zettritz Hof) i użytkowano jako arsenał miejski, folwark, magazyn i więzienie. Po 1945 roku jego nazwę zmieniono na Zameczek, a w roku 1983 na Zameczek Piastowski. W obiekcie trzykrotnie przeprowadzano generalne remonty, w latach: 1956-1959, 1984-1988 i 2005-2008.

Podczas ostatniego remontu obiekt był miejscem najbardziej radykalnych zmian spośród wszystkich oddziałów Muzeum po 1989 roku. Realizowany projekt pod nazwą „Rewitalizacja Zamku Piastowskiego” współfinansowany był przez Unię Europejską i budżet państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR).

Zadanie to obejmowało: remont techniczny budynku i jego obejścia, zorganizowanie w nim nowych wystaw stałych oraz stworzenie na parterze Centrum Informacji Kulturalnej i Edukacji Regionalnej. Obiekt został ponownie w pełni udostępniony publiczności 21 września 2008 roku podczas VI GDDK.

Dzięki poczynionym inwestycjom Zamek Piastowski w znaczący sposób odnowił swoją ofertę działań edukacyjnych i popularyzatorskich, a także stał się ważnym punktem  informacji kulturalnej na mapie Gliwic. W budynku swą siedzibę mają działy: Historii i Dokumentacji Mechanicznej oraz Archeologii.

Damian Recław