„Szkło niesie nam nowe czasy,
kultura cegły czyni tylko ból”

Bruno Taut, 1927
 

„Żarliwość i bezpośredniość, w jakie całe wieki rękodzielnictwa i bezpośrednich, osobistych kontaktów między architektem a odbiorcą wyposażyły budynki wznoszone w czasach minionych, przeminęły być może na zawsze. Postawa architekta, który pragnie okazać się reprezentantem naszego stulecia, musi być chłodna, a nawet na tyle zimna, by zapanować nad zmechanizowaną produkcją i projektować dla zaspokojenia potrzeb anonimowych klientów”

Nicolaus Pevsner, Pionierzy współczesności. Od Williama Morrisa do Waltera Gropiusa, 1943 r.

 

„Hallo, czy pan Kąt?” – ta powtarzająca się fraza w rymowanej powiastce dla dzieci „Pan Tom buduje dom” Stefana Themersona i rysunkami Franciszki Themerson z 1938 roku, gdzie architekt nazywa się „Kąt” jest – jak zauważa Paweł Taranczewski – jednym z przejawów czystej postaci „moderny”. Trudno się z tym nie zgodzić. Nazwisko „Kąt”, a przynajmniej taki przydomek, mogliby nosić właściwie wszyscy luminarze ruchu nowoczesnego w architekturze – Adolf Loos, Le Corbusier, Walter Gropius, Mies van der Rohe, Philip Johnson…, także Bruno Taut, który w wydanej w 1917 roku książce „Alpine Architektur” rozwijał wizję oszlifowania szczytów czterotysięczników wokół Zermattu, by uzyskać efekt szlachetnych kamieni. Fascynacja siatką, czyli zespołem krzyżujących się – najczęściej pod kątem prostym – linii, tworzących zgeometryzowany układ, podporządkowany jednej zasadzie, fascynacja szkłem, antynaturalizm, antymimetyczność, odwrót od konkretu ku temu, co uniwersalne – podczas styczniowego wykładu omówione zostaną cechy właściwe realizacjom ruchu nowoczesnego. Przemawiają one za tym, by realizacje te potraktować jako zmaterializowaną abstrakcję. Bez wątpienia to ze względu na te cechy Charles Jencks słusznie twierdził: „być może tradycja idealizmu jest zasadniczym składnikiem tego, co znane jest powszechnie jako <nowoczesna architektura>”. Otwarta pozostaje jednak kwestia, o jakim idealizmie i jakiej tradycji tu mowa. Teoretycy architektury – nie tylko Jencks, ale też jego nauczyciel Reyner Banham, a także krytyk Lewis Mumford, który realizacje Miesa van der Rohe nazywał „wytwornymi pomnikami niczego” – sytuują architekturę modernistyczną w kontekście „platońskiego idealizmu”. W trakcie wykładu prowadząca, Ewa Chudyba, przedstawi argumenty na rzecz tezy, że teoretycznych podstaw ruchu nowoczesnego w architekturze (i szerzej: architektury „na służbie” modernizmu) poszukiwać należy nie w filozofii Platona, ale w idealistycznym systemie Hegla, a szerzej – w nowożytnej optyce ukształtowanej pod wpływem wątpiącego Kartezjańskiego cogito, czyli w paradygmacie mentalistycznym. A jeśli szukać starożytnego patrona architektury ruchu nowoczesnego, to zdecydowanie bliżej niż do Platona, jest jej do Arystotelesa. 
 

„Pierwszoplanowe odnoszenie architektury ruchu nowoczesnego do <Platońskiego idealizmu> jest problematyczne w świetle rozwoju Platońskiej teorii idei od koncepcji oddzielenia (chorismos) do koncepcji uczestnictwa (metheksis). Badania Bogusława Dembińskiego, Mirosławy Czarnawskiej i Serweryna Blandziego pozwalają z całą pewnością stwierdzić, że przypisywane Platonowi rozumienie idei jako <abstrakcyjnych przedmiotów> ma źródło w interpretacji Arystotelesa, który tak właśnie rozumiał idee, przez co doktrynę ontologiczną Platona przedstawiał jako metafizyczny dualizm (idee - rzeczy). Zatem choć twórcy związani z Wielką Awangardą i ruchem nowoczesnym w architekturze odwoływali się do Platońskiego dialogu „Fileb”, to charakterystyczne dla nich wiązanie idei z abstrakcją, oddzielanie jej od rzeczywistości konkretów i sytuowanie w <drugim świecie>, ma źródło nie w myśli Platona, ale w myśli Arystotelesa. Wiele wskazuje na to, że teoretycy architektury tacy jak Banham, czy Jencks, albo krytycy, jak Mumford, przypisali realizacje ruchu nowoczesnego do <platońskiego idealizmu>, ponieważ operowali obiegowym pojęciem platonizmu. Być może czas, aby wprowadzić tu poprawkę, tym bardziej, że – na co wskazuje Seweryn Blandzi – to  w myśleniu Arystotelesa (a nie Platona) tkwi źródło metafizycznego dualizmu, który w nowożytności zostanie ugruntowany w radykalnym dualizmie Kartezjańskim: <duch – materia>, <umysł – ciało>, <człowiek - rzeczywistość>, z którego do dziś trudno się nam otrząsnąć. Z kolei w koncepcji bytu sformułowanej przez Platona znajdujemy alternatywną propozycję – tzw. ontologię relacji, albo partycypacyjną teorię bytu, która w punkcie wyjścia przyjmuje nie dualizm, oddzielenie, ale właśnie relację, odniesienie” – mówi Ewa Chudyba. 

Podczas wykładu uwyraźniona zostanie także ciągłość, jaka zachodzi między realizacjami ruchu nowoczesnego a współczesnymi budowlami, określanymi przez Ewę Rewers mianem „architektury słabych ontologii”.