„Do wytworzenia się w filozofii nowożytnej sporu między idealizmem a realizmem o istnienie świata realnego przyczyniły się – jak wiadomo – przede wszystkim wywody Descartes’a w <Meditationes de prima philosophia>. Wątpliwość, czy świat realny (w szczególności zaś świat materialny) istnieje faktycznie, wysuwa on z uwagi na to, iż  da się przytoczyć pozytywne wątpliwości co do prawdziwości i pewności poznania przedmiotów realnych. Tej niepewności i powątpiewalności przeciwstawia Descartes, jak wiadomo, bezwzględną pewność i niewątpliwość poznania własnych cogitationes, a tym samym i istnienia tychże cogitationes i własnego ego. Odtąd, poprzez Berkeleya, Hume’a, Kanta i pokantowskich idealistów, aż po tzw. transcendentalnych idealistów naszych czasów, ustala się coraz bardziej pogląd, że zagadnienie istnienia i natury świata realnego jest nie tylko zagadnieniem pochodnym w stosunku do rozważań epistemologicznych, ale nadto, że ono samo jest zagadnieniem epistemologicznym. Naturalnie przyczyniła się do tego narastająca od czasów Kanta niechęć do metafizyki”.

Roman Ingarden, „Spór o istnienie świata”

 

Przytoczone rozważania Romana Ingardena wydają się dosyć odległe od architektury. Jednak związane z „kartezjańskim przełomem” swego rodzaju przesunięcie punktu ciężkości z realnego świata (którego istnienie opatrzono znakiem zapytania) na podmiot, świadomość jako to, co prawdziwie pewne, nie pozostało bez wpływu na architekturę i jej rozumienie. Tym bardziej, że wyzwolone od „wątpliwej” rzeczywistości „ja”, inaczej niż w starożytności i wiekach średnich, w nowożytności definiowano już nie przez receptywność i kontemplację, ale przez aktywizm i tworzenie, przez kreatywną wolę i moc. Niewątpliwie tej definicji sprzyjało także zapoczątkowane przez reformację „odczarowanie świata”, które, jak pisze Charles Tylor, jest „(…) neutralizowaniem kosmosu, ponieważ kosmos przestaje być postrzegany jako wcielenie sensownego ładu, mogącego określać, co jest dla nas dobre”. Inaczej buduje się w świecie, w którym  zachwyca już sam fakt jego istnienia, w świecie postrzeganym jako doskonałe dzieło Stwórcy, a inaczej, gdy priorytetem jest wyrażenie własnej wizji, potwierdzenie „konstruktywistycznej” i „kreatywnej” mocy, która przezwycięża nawet prawa natury, i której wszystko inne – jako „obce” i uprzedmiotowione – ma być podporządkowane. Nacisk na kreację, na uporządkowanie świata zgodne z ludzkim rozumem – widoczny jest także w architekturze. I to nie tylko w zgeometryzowanych ogrodach Wersalu. Jak wskazuje Jan Rabiej, dla współczesnych projektantów takich jak Frank Ghery, Zaha Hadid, Rem Koolhas czy Norman Foster, podążających tropem Wielkiej Awangardy, realizacja architektoniczna nie ma już wiele wspólnego z zamkniętym, spójnym obiektem, jest natomiast „środowiskiem, polem, źródłem i inspiracją akcji”. Z kolei w przypadku reprezentantów  architektonicznego dekonstruktywizmu, takich jak Bernard Tschumi czy Peter Eisenman, czerpiących inspirację z filozofii Jacquesa Derridy, projektowanie i budowanie – jak stwierdza Henryk Benisz – staje się swoim własnym przeciwieństwem:  „Wydaje się, że dla Eisenmana i Tschumiego dom umarł, tak jak dla Nietzschego Bóg umarł”. Również Ewa Rewers, w książce „Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta”, pisze o architekturze postmodernistycznej jako o wyrastającej z „pewnej charakterystycznej wizji świata, opartej (…) na ostrożnych projektach krytycznych w stosunku do tradycji ontologii”. Tzw. „ontologia krytyczna”, albo „słaba ontologia” znajdują, jak stwierdza badaczka, wyraz w „dyskursie architektonicznym”, który „(…) gwałtownie i zastanawiająco ochoczo przyspieszył rozprawę z materialnością architektury, z obecnością miejsca, z zakładaną a priori tożsamością miasta, z heideggerowskim <przywiązaniem do domu każdej dziedziny życia>” i w budowlach, które  „wycofują się z przestrzeni konkretnej, przechodząc ku wymyślanej, pozbawionej granic, przyśpieszającej przestrzeni opartej na przepływie obrazów świetnych (…) zmierzają do osiągnięcia stanu, w którym nazywać ją będziemy mogli wolnym obrazem, czystą informacją, architekturą technologii światła”. Już opierając się na przywołanych fragmentach można zauważyć, że wbrew określeniu „ostrożna”, ontologia „krytyczna” (czy też „słaba”), odzwierciedlająca się w „post-polis” chce radykalnie „rozprawić się” nie tylko z „materialnością” architektury, ale szerzej – z obrazem bytu (tego, co i jak jest) jako tego, co trwałe i stabilne, właściwym dla klasycznej metafizyki. Architektura zatem może „materializować” wirtualność, obrazować migotliwy byt chwiejący się na granicy nicości, gdzie niknie różnica pomiędzy rzeczywistością a iluzją, albo przeciwnie – może się w niej odzwierciedlać, ujawniać czy uobecniać byt jako realny, rzeczywisty, pewny i prawdziwy. Właśnie w tym sensie architektura uczestniczy, czy też zostaje uwikłana, w spór o istnienie świata. Podczas wykładu opowie o tym prowadząca, filozofka Ewa Chudyba, zastanawiając się także, czy dzisiejszą odsłoną zapoczątkowanego przez Kartezjusza sporu nie są przypadkiem tzw. „wojny kulturowe”, które toczą się nie tyle pomiędzy społeczeństwami czy kulturami, ale o społeczeństwo i jego spójność – albo inaczej: o istnienie społeczeństwa jako wspólnoty. Przy okazji omówimy rolę, jaką tzw. „architektura imion własnych” odgrywa w zdiagnozowanym przez socjolog, Małgorzatę Jacyno, zjawisku napaści kultury na strukturę społeczną.