„Nasza epoka nie martwi się już
zgoła, że nie rozpoznaje Boga, przeciwnie, chlubi się zrozumieniem,
że poznanie takie jest wręcz niemożliwe."

 

 

Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Wykłady z filozofii religii, tom I, 1821-1831 r.
 

„Wygnaliśmy z serc Boga, weźmiem dobra po nim,
                Gadać o nim i pisać do niego zabronim;
                Mamy nań sto gąb brzmiących i piór ostrych krocie,
                A ten zbrodniarz emigrant myśli o powrocie?”

Adam Mickiewicz, Filozof i Bóg emigrant, 1832-34 r.

 

O tym, że filozofowie wygnali Boga ze swoich serc, Adam Mickiewicz pisał w latach 30. XIX stulecia. Podczas wykładu zastanowimy się, czy to skazanie Najwyższego na emigrację ma jakiś związek z sukcesywnym wymazywaniem średniowiecznej koncepcji świętości z nowożytnego obrazu świata, co następowało pod wpływem reformacji. Ten proces za Maxem Weberem nazwać można religijnym „odczarowaniem” rzeczywistości. Nawet jeżeli rację ma Kamil M. Kaczmarek, kiedy stwierdza, że:

 „Weberowskie <odczarowanie świata> można określić jako zapośredniczenie relacji do bóstwa przez normy prawno-etyczne. Przestrzeganie tych norm staje się tu działaniem magicznym, mającym na celu zapewnienie pożądanych dóbr doczesnych (powodzenie narodu wybranego i jego członków) czy zbawienia pośmiertnego (w późniejszych mutacjach tej koncepcji). W istocie nie mamy zatem do czynienia z jakimkolwiek odczarowaniem relacji z bóstwem, co najwyżej z formalną kodyfikacją nadprzyrodzonych zaleceń. [...] dopóki Bóg jest absolutnym suwerenem władającym światem spoza niego, świat pozostaje zaczarowany”,

to nie ulega wątpliwości, że obraz świata ukształtowany pod wpływem reformacji ma zasadniczo odmienny charakter od tego, który właściwy był średniowieczu i który wciąż  obecny jest w katolicyzmie i prawosławiu. Ta odmienność widoczna jest (wciąż jeszcze, choć i to ulega zmianie) w różnicy pomiędzy wnętrzami kościołów protestanckich i katolickich, a także w rozumieniu funkcji, jaką pełni budynek kościoła, na co wskazuje w swoich analizach m.in. Wojciech Bałus. Przywołamy je podczas styczniowego wykładu, próbując odpowiedzieć na pytanie, kiedy w architekturze zaczyna się nowoczesność. Nie zabraknie także rozważań Charlesa Tylora, zawartych w jego monumentalnej pracy pt. „Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej” (1989 r.), jak również odwołania do wydanej w 2017 r. książki autorstwa Michała Warchali, Marii Rogińskiej i Piotra Stawińskiego pt. „Reformacja i nowoczesność”, pierwszej w literaturze polskiej monografii poświęconej relacjom pomiędzy ideami chrześcijaństwa reformowanego, a formacją kulturową, jaką jest zachodnia nowoczesność.

            Przedmiotem wykładu będą także inne niż reformacja źródła nowożytnej „zmiany boskiego świata w coś przez nas ustanowionego”. Znów zamajaczy przed nami sylwetka Kartezjusza, który – jak w publikacji „Nihilizm i nowoczesność” zauważają Michał Januszkiewicz, Lech Sokół, Mateusz Werner – sprowadził ideę rozumu (pojmowanego dotąd jako to, co obiektywne, logos czy nous) do rozumu ludzkiego, torując drogę skrajnemu antropocentryzmowi nowoczesności.

Literacki portret architekta, który budując przekształca rzeczywistość w imię wyższych celów (i bez względu na koszty) znajdziemy w najsłynniejszym dziele Goethego: „Faust”. I właśnie ten poemat, a także rozważania, jakie poświęcił mu Marshall Berman, posłużą podczas wykładu dla uzasadnienia tezy, że modernizm w architekturze przejawia się nie poprzez konkretny styl, ale przez sposób budowania. Berman, w pracy „<Wszystko, co stałe rozpływa się w powietrzu>. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności”, by doświadczenie to przybliżyć, przywołał tak odległe stylowo od siebie realizacje architektoniczno-urbanistyczne, jak:

1) przebudowywany w II połowie XIX stulecia przez Georgesa-Eugène’a Haussmanna Paryż,

2) Sankt Petersburg, którego budowę na mokradłach, przy ujściu Newy do Bałtyku, rozpoczęto w 1703 roku,

3) Brasilię – stolicę Brazylii, powołaną podobnie ex nihilo jak Petersburg, na przełomie lat 50. i 60. XX wieku,

4) nowojorską dzielnicę Bronx, której centrum w latach 50. XX wieku zrównane zostało z ziemią w związku z budową ogromnej autostrady, prowadzoną przez architekta i urbanistę Roberta Mosesa, który zwykł mawiać: „Kiedy poruszasz się wśród wielkomiejskiej zabudowy, musisz wycinać sobie drogę rzeźnickim toporem”.

Co łączy te zewnętrznie odmienne przejawy nowoczesności w architekturze? Choć różnią się stylem budynków, wyraża się w nich ten sam, bezkompromisowy styl budowania o idealistycznym, czyli nieliczącym się z rzeczywistością i dlatego totalitarnym, odchyleniu. Patronem takiego budowania, jego „archetypowym reprezentantem” jest, jak pisze Berman, „główny bohater kultury nowoczesnej”: Faust z poematu Goethego.