Katalog towarzyszący wystawie „’45. Rok ostatni, rok pierwszy na Górnym Śląsku” w Willi Caro już w sprzedaży! Autorami publikacji, a także scenariusza ekspozycji o tym samym tytule, są Zbigniew Gołasz (Muzeum w Gliwicach), Sebastian Rosenbaum (Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach) i Bogusław Tracz (Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach). Katalog można nabyć stacjonarnie w Willi Caro, a także w internetowym sklepie muzealnym w cenie 25 zł: TUTAJ.

Katalog jest udokumentowaniem, praktycznie jeden do jednego, ekspozycji poświęconej być może najbardziej przełomowemu momentowi w dziejach Górnego Śląska - przede wszystkim tej jego części, która przed 1939 r. należała do Niemiec, a więc i Gliwic. Zresztą, wątki gliwickie autorzy szczególnie akcentują. Z początkiem 1945 r. region przygotowywał się do obrony. Rozpoczęto ewakuację, której elementem stał się morderczy Marsz Śmierci więźniów niemieckich obozów pracy, którego tysiące z nich nie przeżyło. Dziesiątki tysięcy osób zbiegło na własną rękę przed nadchodzącymi ze wschodu oddziałami Armii Czerwonej. Wiele z nich w trakcie tej dramatycznej ucieczki zginęło na skutek trudnych warunków atmosferycznych oraz działań wojennych. W wyniku zbrodni wojennych dokonanych przez czerwonoarmistów, podczas dokonywanych przez nich masowych egzekucji i grabieży, a także morderstw popełnionych na tle seksualnym zginęło tysiące obywateli Górnego Śląska. Przemoc seksualna przybrała wówczas niewyobrażalne rozmiary. Jej ofiarami padły tysiące kobiet. Dziesiątki tysięcy mężczyzn internowano i deportowano do pracy przymusowej w ZSRS, z której wielu nigdy nie powróciło. Wdowy i sieroty po nich żyły w skrajnej nędzy, a region w związku z operacją przeprowadzoną przez NKWD przez lata borykał się z problemami demograficznymi, społecznymi i gospodarczymi. Miasta i wsie górnośląski uległy zniszczeniu, a fabryki zostały zdemontowane i wywiezione na wschód. Wiele tysięcy Górnoślązaków przeszło przez sowiecki system obozowy. Przejęcie administracji przez władze polskie niewiele zmieniło w położeniu miejscowej ludności, której znaczny odsetek przeszedł przez system obozowy i więziennictwa z powodów narodowościowych i politycznych. Walka z kulturą i językiem niemieckim, zakaz zamieszkiwania osób narodowości niemieckiej i finalnie ich wysiedlenie z Górnego Śląska, stały się udziałem olbrzymiej części tej społeczności, poddanej wcześniej poniżającym procesom rehabilitacyjnym i weryfikacji narodowościowej. Ich miejsce oraz miejsce deportowanych do ZSRS miel zająć nowi mieszkańcy, napływający z Polski Centralnej, Kresów Wschodnich, a także z Zachodu.

Jak piszą we wstępie do katalogu autorzy: „Rok 1945 stanowi początek regionu w jakim żyjemy obecnie, jednak wciąż jest to okres mało znany dzisiejszym mieszkańcom”. Aby przybliżyć problem, powstała wystawa i towarzyszący jej katalog. W dwunastu rozdziałach w syntetycznej, a jednocześnie nowoczesnej graficznie formule, przedstawione zostały kluczowe problemy 1945 r. w mikroperspektywie regionu górnośląskiego. Na 96 stronach, zamieszczone zostały artefakty i fotografie prezentowane na wystawie w Czytelni Sztuki w Willi Caro, wraz z autorskim komentarzem oraz wypisami ze źródeł i fragmentami relacji uczestników oraz świadków wydarzeń. Jak pisze w recenzji wystawy Dawid Smolorz: „Za ich pomocą autorzy wystawy opowiadają historię regionu i historie ludzi z regionu w pamiętnym roku 1945. Eksponaty to przedmioty, które przypominają nam o „ostatnim” i „pierwszym” roku w sposób nie tylko symboliczny”. Wśród nich znajdują się m.in. uratowany z pożogi cesarski orzeł z Pięknej Fontanny w Nysie, gwiazda z rozebranego w latach 90. XX wieku „Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej” w Gliwicach, a także proste tekturowe walizki, z którymi Górnoślązacy, wywiezieni na roboty przymusowe, wracali z ZSRR. Fotel ginekologiczny z kolei symbolizuje brutalną przemoc seksualną, której kobiety na Górnym Śląsku były poddawane przez żołnierzy radzieckich. Wystawa porusza także kwestię wysiedlenia części ludności niemieckiej z Górnego Śląska i zasiedlenia wschodniej ludności polskiej, która musiała opuścić tereny swojego pochodzenia zaanektowane przez Związek Radziecki”.

Eksponaty na wystawie pochodzą ze zbiorów Muzeum w Gliwicach oraz ze zbiorów innych górnośląskich instytucji w Polsce i Niemczech, w tym z Górnośląskiego Muzeum Państwowego w Ratingen-Hösel. Lektura katalogu pozwoli zainteresowanym na uporządkowanie i poszerzenie wiedzy o Górnym Śląsku w 1945 roku.