Wystawa archeologiczna przygotowana przez Monikę Michnik i Radosława Zdaniewicza z Działu Archeologii Muzeum w Gliwicach – poświęcona jest rezydencjom rycerskim, które na obszarze Górnego Śląska wznoszone były w okresie późnego średniowiecza i wczesno nowożytnym (pomiędzy XIV a XVI wiekiem). Niestety żadna z tych drewnianych siedzib nie zachowała się do naszych czasów. Mijające stulecia, pożary i inne zdarzenia losowe okazały się bezwzględne dla elementów konstrukcyjnych obiektów. W krajobrazie naturalnym zachowało się jednak wiele ziemnych kopców, na których usytuowane były nieistniejące już dziś rezydencje rycerstwa i szlachty śląskiej. Prezentowana w Zamku Piastowskim wystawa oprócz rekonstrukcji wyglądu drewnianych wież i dworów, przybliży życie codzienne drobnego rycerstwa górnośląskiego. Zobaczymy narzędzia gospodarskie, elementy uzbrojenia, naczynia ceramiczne i ciekawe pod względem ikonograficznym kafle piecowe.

 Pole bitwy to w świadomości wielu współczesnych miejsce, gdzie średniowieczny rycerz spędzał większość swojego życia. Rzeczywistość jednak była zgoła odmienna. Panujący w średniowieczu ustrój społeczno-polityczny zwany feudalizmem opierał się na nie skomplikowanej regule, w której władca (senior) w zamian za służbę wojskową i inne posługi nadawał swoim wojownikom ziemię (lenno) w granicach obszaru, którym władał. Wojownik musiał się w zamian sam wyposażyć w uzbrojenie oraz stawiać na każde wezwanie swojego seniora. W ten sposób bardzo szybko wykształciła się odrębna grupa społeczna, zwana rycerstwem.

Sprawne zarządzanie majątkiem ziemskim wymagało od jego właściciela budowy siedziby rodu. Już w X-XI w. w Europie zachodniej przedstawiciele rycerstwa zaczęli budować obiekty rezydencjonalno-obronne, które określano w językach angielskim i francuskim jako motte lub motte and bailey. Były to drewniane lub kamienne wieże na planie prostokąta o zróżnicowanej ilości kondygnacji sytuowane na kopcach (usypanych przez człowieka) lub w miejscach naturalnie obronnych. Wieża otoczona była drewnianą palisadą i dodatkowa chroniona fosą, przez który biegł najczęściej drewniany most. W najniższej kondygnacji budynku – w piwnicy znajdował się warsztat bądź spiżarnia, wyżej pomieszczenie gospodarcze, kuchnia. Komnaty sypialne i reprezentacyjne sytuowano w najwyższych partiach wieży. Do komunikacji pomiędzy piętrami początkowo wykorzystywano drabiny, dopiero w późniejszych wiekach budowano drewniane schody. Na początku system ogrzewania stanowiły kamienne paleniska, rzadziej piece.

Średnica kopców na których wznoszono dwory bywała różna, lecz oscylowała przeważnie w granicach 30 m u podstawy i ok. 10-15 m na szczycie. Wysokość stożka dochodziła do 5 m, choć zdarzały się również wyższe. Do stabilizowania nasypów stosowano różne zabiegi, m.in. oblepiano je gliną lub umacniano drewnianymi i kamiennymi konstrukcjami. Cały stożek otaczano zwykle suchą bądź mokrą fosą oraz wałem – opowiada Radosław Zdaniewicz.

  

Początkowo na budowę tego rodzaju rezydencji stać było tylko najbogatszych przedstawicieli rycerstwa, jednak w XIV i XV wieku budowali je, zwłaszcza drewniane, również mniej zamożni właściciele ziemscy.

W XIV w. taka wieża istniała z pewnością na terenie dzisiejszych Starych Tarnowic, obecnie dzielnicy Tarnowskich Gór. Kopiec, na którym niegdyś stała drewniana rezydencja rycerska do dziś jest znakomicie widoczny w terenie. Badania archeologiczne prowadzone w latach 70-tych ujawniły te spaloną konstrukcję wieży, jej kamienną podstawę oraz istnienie głębokiej na ponad 2 m fosy, która otaczała pierwotnie kopiec. W zawalisku wieży natrafiono na liczne fragmenty naczyń średniowiecznych – opowiada Monika Michnik.

 W późnym średniowieczu zrezygnowano z budynków wieżowych na rzecz tzw. dworów na kopcach. Zazwyczaj lokalizowano je na miejscu zniszczonych wież. Nie były to już z pewnością budowle wieżowe, lecz poziome drewniane lub szachulcowe budynki. Niektóre dworki nie odbiegały często wyglądem od chałup wiejskich. Obok dworów, u podnóża kopców często wznoszono dodatkowe zabudowania gospodarcze.

 Ekspozycja Zapomniane dwory Górnego Śląska przygotowana została w oparciu o zbiory własne Działu Archeologii oraz z zabytków wypożyczonych z innych placówek: Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Muzeum w Sosnowcu.

Organizator: Muzeum w  Gliwicach

Kuratorzy: Monika Michnik, Radosław Zdaniewicz