Z okazji 100-rocznicy tych wydarzeń Muzeum w Gliwicach przygotowało okolicznościową wystawę czasową. I choć temat powstań śląskich już wielokrotnie był podejmowany w przeszłości przez nasze muzeum, to jednak obecna wystawa różni się od tych dawnych prezentacji. Po pierwsze, jest to wystawa planszowa, bo zorganizowanie w obecnych warunkach wystawy eksponatowej uznaliśmy za niewykonalne. Po drugie, nie jest to jednak typowa wystawa planszowa, wykorzystująca jedynie ogólnie dostępną wiedzę i łatwo osiągalne materiały. Przy jej tworzeniu wykorzystano bowiem liczne mniej znane archiwalia i zbiory muzealne, a także najnowsze badania naukowe.

 

Dzięki tak szerokiej kwerendzie bibliotecznej, archiwalnej i muzealnej udało mi się zgromadzić wiele mało znanych lub nieznanych materiałów dotyczących powstań śląskich. Udostępniłem je w większości na tej wystawie, ale jednak nie wszystkie, bo nie pozwalały na to ograniczone ramy samej wystawy. Wszystkie zebrane przez mnie materiały udostępnione zostaną dopiero w książce popularnonaukowej o powstaniach śląskich nad jaką pracuję. Zgodnie z planem powinna się ona ukazać drukiem jeszcze w tym roku.

 

Przygotowana wystawa nie jest jednak kolejną prezentacją całości powstań śląskich, a jedynie przedstawieniem tego wszystkiego, co działo się w ich okresie w Gliwicach i powiecie toszecko-gliwickim, na tle ich ogólnego przebiegu. Cała trudność w przygotowaniu takiej wystawy polegała na tym, że okres powstań i plebiscytu w Gliwicach i powiecie nie był jak dotąd tematem bardziej dogłębnych studiów historycznych, stąd i wiedza o tym okresie na tym właśnie obszarze wciąż zawiera wiele niewiadomych. Wpływ na pamięć o powstaniach w wypadku naszego miasta miało na pewno także to, że po podziale Górnego Śląska w 1922 r., Gliwice pozostały w jego niemieckiej części. Nie sprzyjało kultywowaniu pamięci o powstańcach śląskich, bo Niemcy postrzegali ich w tym czasie prawie wyłącznie jako zdrajców i polskich bandytów.

 

Wystawa składa się z 16 plansz, obejmuje ok. 70 stron tekstu i zawiera ok. 120 ilustracji. Poszczególne plansze omawiają zawsze jeden wybrany temat, np. Pierwszemu Powstaniu Śląskiemu poświęcona jest jedna plansza, ale na kluczowe tematy związane i plebiscytem i Trzecim Powstaniem Śląskim poświęcono więcej plansz. Dlaczego na wystawie przedstawiono także Pierwsze i Drugie Powstanie Śląskie, a także kilka powiązanych z nimi tematów pokrewnych? Bo bez choćby wspomnienia o nich, nie można by wyjaśnić, całej złożoności sytuacji, jaka doprowadziła do plebiscytu i Trzeciego Powstania Śląskiego.

 

Tematyka poszczególnych plansz przedstawia się następująco: Plansza 1: Co nazywamy powstaniami śląskimi?, Plansza 2: Polskie odrodzenie narodowe na Górnym Śląsku w XIX i początkach XX w., Plansza 3: Ogólna charakterystyka Górnego Śląska w przededniu powstań, Plansza 4: Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i polityczne powstań śląskich, Plansza 5: Międzynarodowe uwarunkowania powstań śląskich: Plansza 6: Pierwsze Powstanie Śląskie (16-24 VIII 1919), Plansza 7: Górny Śląsk pod zarządem aliantów, Plansza 8: Drugie Powstanie Śląskie (17/18-25 VIII 1920 r.), Plansza 9: Trzy drogi do przyszłości Górnego Śląska, Plansza 10: Plebiscyt narodowościowy (20 III 1921 r.), Plansza 11: Polska i niemiecka konspiracja wojskowa w przededniu Trzeciego Powstania, Plansza 12: Trzecie Powstanie Śląskie (2/3 V do 5 VII 1921 r.) okres zwycięstw polskich (2/3 do 20 maja), Plansza 13: Trzecie Powstanie Śląskie (2/3 V do 5 VII 1921 r.) ofensywa niemiecka, rokowania i koniec powstania (21 maja do 5 lipca), Plansza 14: Podział Górnego Śląska, Plansza 15: Polscy działacze narodowi i powstańcy z Gliwic i powiatu (wybrane sylwetki), Plansza 16: Miejsca pamięci związane z polskim życiem narodowym, plebiscytem i powstaniami śląskimi w Gliwicach.

 

Zachęcam Państwa do zapoznania się z tą wystawą, bo dzięki temu będzie można lepiej zrozumieć to, czym były powstania śląskie, a przy okazji oddać hołd powstańcom, poprzez przypomnienie ich czynów, a zwłaszcza za daninę krwi, złożoną przez nich w walce o przyłączenie tego terenu do Polski. Dzięki przypomnieniu tych wydarzeń będziemy też lepiej mogli zrozumieć naszą lokalną historię, a także jej wpływ na świat, w którym obecnie żyjemy.

 

Instytucje z jakich pozyskano materiały do tej wystawy zostały wymienione na końcu tego tekstu. Bez pochodzących z nich zabytków przygotowanie tej wystawy nie byłoby możliwe. Ale przy tej okazji chciałbym też podziękować tym ich pracownikom, którzy bezpośrednio przygotowywali dla mnie wybrane przez mnie zabytki lub dostarczyli mi cennych informacji. Bez wsparcia tych osób nie mógłbym przygotować tej wystawy w takiej formie, w jakiej ostatecznie powstała.

 

Na zakończenie dziękuję także następującym osobom: dyrektorowi Grzegorzowi Krawczykowi za pomoc i danie mi „wolnej ręki” w organizacyjnym i merytorycznym przygotowaniu tej wystawy, koleżance z Działu Historii, Joannie Puchalik, za pomoc w kwerendzie archiwalnej, a także Bogusławowi Małuseckiemu – kierownikowi Oddziału gliwickiego Archiwum Państwowego w Katowicach i germaniście Dawidowi Smolorzowi za pomoc w poszukiwaniach rzadkich materiałów źródłowych.

 

Przy tworzeniu wystawy wykorzystano zbiory następujących instytucji:

 

Zbiory Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Gliwicach

Zbiory Archiwum Państwowego w Opolu

Zbiory Wojskowego Biura Historycznego w Warszawie

 

Zbiory Muzeum w Chorzowie

Zbiory Muzeum Czynu Powstańczego – Oddział Muzeum Śląska Opolskiego

Zbiory Muzeum w Gliwicach

Zbiory Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu

Zbiory Muzeum Historii Katowic

Zbiory Muzeum Miejskiego w Zabrzu

Zbiory Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

Zbiory Muzeum w Raciborzu

Zbiory Muzeum w Rudzie Śląskiej

Zbiory Muzeum w Rybniku

Zbiory Muzeum w Tarnowskich Górach

Zbiory Muzeum w Wodzisławiu Śląskim

 

Zbiory Centralnej Biblioteki Narodowej Polona

Zbiory Library of Congress w USA

Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego

Zbiory Opolskiej Biblioteki Cyfrowej

Zbiory Śląskiej Biblioteki Cyfrowej

Zbiory Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej

 

Zasoby cyfrowe Wikipedii

Zbiory prywatne

 

Autor scenariusza wystawy: Damian Recław

Projekt graficzny wystawy: Lechosław Węglorz

 

Damian Recław

Kierownik Działu Historii i Dokumentacji Mechanicznej

Muzeum w Gliwicach