W Zamku Piastowskim w sali na pierwszym piętrze znajduje się drewniana skrzynia. Ten na pozór zwykły sprzęt użytku domowego ma zupełnie niezwyczajną dekorację. Wieko i część frontowa są płaskorzeźbione. Wieko podzielone jest na 5 pól. W części centralnej znajduje się królewski herb, po jego bokach duże ozdobne litery: „F” oraz „I” na panopliach , a w partiach bocznych umieszczono figury męskie. Na froncie skrzyni dekoracja również jest podzielona na 5 prostokątnych pól, w centrum ponownie znajduje się herb, nad nim putto. Po bokach herbu - królewskie emblematy: z lewej jarzmo, z prawej strony wiązka strzał. W polach skrajnych przedstawiono w ujęciu profilowym – króla i królową Hiszpanii – Izabelę Kastylijską i Ferdynanda II Aragońskiego. Dodatkowo dekorację skrzyni uzupełniają dwie postaci kobiece – kariatydy, które jednocześnie są alegoriami obfitości – ponad ich głowami rozchylają się rogi obfitości, z których wyrastają kwiaty i owoce. Dekorację uzupełniają motywy roślinne oraz ciągłe fryzy w górnej i dolnej części mebla. Są na nich przedstawione rytmiczne, powtarzające się sekwencje: budowli, postaci ludzkich, ptaków, drzew. I co to wszystko znaczy? I skąd w Zamku Piastowskim hiszpańska skrzynia? Jej tajemnicę wyjaśnia Patrycja Gwoździewicz, historyk sztuki.

Pierwszy rzut oka na mebel może zadziwić aż tak rozbudowanym programem ikonograficznym. Postać ukazana w popiersiu po prawej stronie kojarzyć się może z ludami Mezoameryki, może to Montezuma lub jakiś inny indiański wódz ? Można nawet wyobrazić sobie, że w otwory na głowie tej postaci były włożone pióra. Z kolei postać po lewej ewidentnie przypomina hiszpańskiego konkwistadora. Za dużo tu jednak pytań, jak na zwykłą (?) skrzynię posagową (?). Na właściwy trop naprowadziła nas Pani Nuria, turystka z Hiszpanii, która latem 2019 r. zwiedzała Zamek. Pytała, skąd w Gliwicach hiszpańska skrzynia? I jak tutaj trafiła? Widocznie i jej skrzynia nie dawała spokoju i tak wywiązała się korespondencja mailowa. Pani Nuria – jako rodowita Hiszpanka, bez trudu rozpoznała królewski herb Hiszpanii. Dalsze wspólne poszukiwania wyjaśniły sprawę ikonografii skrzyni. Otóż postaci wyobrażone na froncie skrzyni przedstawiają królową Izabelę Kastylijską i króla Ferdynanda Aragońskiego (zainteresowanych urodą królowej odsyłamy choćby do Wikipedii – jest tam jej wizerunek w ujęciu profilowym). Pomiędzy nimi wyrzeźbiono herby królestw – Aragonii i Kastylii. Do połączenia herbów obu królestw dochodzi w momencie zawarcia małżeństwa w 1469 r. Ponadto na froncie znajdują się atrybuty władców: jarzmo (hiszp. el yugo ) – litera „Y” jak Ysabela (pisownia hiszpańska)oraz pęk strzał (hiszp. las flechas) – litera „F” jak Fernando. Jarzmo odnosi się do legendy związanej z węzłem gordyjskim – przekaz dotyczący Aleksandra Wielkiego w innej wersji, może mniej rozpowszechnionej – mianowicie młody wódz miał rozwiązać węzeł poprzez wyciągnięcie dyszla, który był splątany z jarzmem wozu wotywnego. Wyrzeźbiona wokół jarzma wstęga jest symbolem węzła gordyjskiego. Pęk strzał odnosi się do klasycznej historii z morałem – strzały mogą być złamane pojedynczo, ale nigdy wtedy, kiedy są razem związane. Herb na wieku skrzyni był stosowany po 1492 r., kiedy to doszło do wiekopomnego zdobycia Granady (centrum ostatniego państwa muzułmańskiego na Półwyspie Iberyjskim). To wydarzenie zostało ujęte w herbie pod postacią owocu i kwiatu granatu, co odwołuje się do gry słów w języku hiszpańskim (Granada – miasto, granada – owoc granatu). Małżeństwo władców (w 1479 r. Ferdynand odziedziczył tron po ojcu) zapoczątkowało zjednoczenie Aragonii i Kastylii, co jest uważane za genezę nowożytnej Hiszpanii. I jeszcze jedna ważna data dla czasu powstania naszej skrzyni – w 1504 r. umiera „najlepsza i najwspanialsza z królewskich żon” Izabela. Kończąc omawianie ikonografii skrzyni trzeba wspomnieć o fryzach z sekwencjami budowli, postaci ludzkich, ptaków, drzew. Jest to alegoria dobrych rządów Izabeli i Ferdynanda, za sprawą których wzniesiono wiele budowli, obronnych zamków, ptak to orzeł św. Jana Ewangelisty, który również jest wyobrażony w herbie – trzyma w swoich szponach tarczę. Biorąc te wszystkie fakty pod uwagę możemy przyjąć, że skrzynia powstała między rokiem 1492 a 1504. Nie była skrzynią posagową, bo herb na wieku był stosowany 23 lata po zawarciu małżeństwa. Jest to raczej mebel upamiętniający ważny moment dziejowy Hiszpanii a dalsze badania nad jego stylem i sposobem wykonania być może przybliżą nam czas jego powstania. Pozostaje jeszcze otwarte pytanie – skąd na Śląsku hiszpańska skrzynia o tak szczególnym znaczeniu? O tym – jeszcze napiszemy.

Tekst: Patrycja Gwoździewicz
Zdjęcia: Archiwum Muzeum w Gliwicach