STRONA GŁÓWNA / WYDARZENIA /PRZEMYSŁAW CHOJNOWSKI, LIMINALNOŚĆ I BYCIE „POMIĘDZY” W TWÓRCZOŚCI PETERA (PIOTRA) LACHMANNA
/

Przemysław Chojnowski, Liminalność i bycie „pomiędzy” w twórczości Petera (Piotra) Lachmanna

TERMIN 21-31 października 2020
Muzeum w Gliwicach jest współwydawcą monografii Przemysława Chojnowskiego i nie jest to dziełem przypadku. Gliwice są bowiem miejscem kluczowym dla Petera (Piotra) Lachmanna, którego biografia nierozerwalnie splata się z dziejami Górnego Śląska, a jego twórczość wyrasta z doświadczeń polsko-niemieckiego pogranicza. Metamorfoza niemieckich Gliwic – miasta urodzenia i dorastania pisarza – stała się dla twórcy jedną z figur „bycia pomiędzy”. To właśnie tu w trakcie studiów na Politechnice Śląskiej Lachmann współtworzył teatr satyryczny i na fali Października ‘56 roku zadebiutował jako polski poeta.
 
Ze względu na miejsce urodzenia Piotr Lachmann jest artystą będącym w kręgu zainteresowań Muzeum w Gliwicach. W planach Muzeum w Gliwicach na 2021 rok znalazła się retrospektywna, autorska wystawa Petera Lachmanna, współczesnego artysty awangardowego aktywnego na wielu polach sztuki: teatru, poezji, sztuk wizualnych, tłumacza literatury polskiej i niemieckiej, Niemca z urodzenia, Polaka z wyboru. Urodzony w Gleiwitz (obecne Gliwice) w 1935 r. Przyjaciel Polski i polskich twórców, szczególnie Tadeusza Różewicza, mieszkającego i tworzącego po II wojnie, tak jak Lachmann, w Gliwicach. Lachmann – twórca jedynego w Polsce videoteatru jest dla Gliwic postacią symboliczną, dowodem współistnienia dwóch kultur i języków, dwóch tradycji, dwóch nurtów pamięci. Wystawa zostanie zorganizowana w Ruinach Teatru Victoria. To miejsce nieoczywiste, a zarazem w swojej symbolice predestynowane do działań eksperymentalnych. Teatr Miejski Victoria był centrum kulturalnym Gliwic (Gleiwizt) przełomu XIX i XX wieku, a jego gmach słynął z doskonałej akustyki. Od lat 90. pojawiały się idee przywrócenia ruinom teatru funkcji artystycznych, które są sukcesywnie realizowane, a miejsce to jest przestrzenią wydarzeń kulturalnych jako część Teatru Miejskiego w Gliwicach. W 2019 r, odbyła się pierwsza premiera na Scenie w Ruinach Teatru Victoria, zrealizowana przez Teatr Miejski w Gliwicach („Miasto we krwi”). Ruiny Teatru Victorii są symbolem historii Gliwic i historycznych przemian: rozpadu i odbudowy, powrotu i odejścia – podobnie jak twórczość i biografia Lachmanna, która wymyka się jednoznacznym kwalifikacjom, stroni od retorycznych „pojednań”, ciągle poszukujący, niepojednany z samym sobą, z tej perspektywy wystawę widzimy jako „Powrót” Lachmanna do źródeł jego osobistej, ale i miejskiej przełamanej tożsamości Gliwic/Gleiwitz, jego dzieło wyrasta bowiem z próby łączenia tego co rozdarte i podzielone na: niemieckie i polskie.
 
Peter Lachmann (zamiennie używający imienia Piotr), urodzony 1935 r. w Gliwicach (ówczesnym Gleiwitz) twórca eksperymentalny, poeta, tłumacz (także intermedialny), człowiek pogranicza polsko-niemieckiego, zakorzeniony w pamięci, działający na granicach tożsamościowych, językowych, twórczych i gatunkowych,. W 1945 r. „frontalne zderzył się z językiem i kulturą polską” – język polski stał się dla niego później, obok niemieckiego, preferowanym środkiem wyrazu poetyckiego. Studiował w Polsce (Gliwice, Politechnika Śląska, Wydział Chemiczny). Jako poeta debiutował w 1956 r. w śląskiej prasie literackiej. Współzałożyciel, aktor i reżyser studenckiego teatru satyrycznego przy Politechnice Śląskiej – do wyjazdu do Niemiec Zachodnich w 1958 r., w ramach tzw. akcji łączenia rodzin. W Niemczech odbył studia filozofii, germanistyki i teatrologii na Uniwersytecie w Kolonii, później w szwajcarskiej Bazylei. Jako niemieckojęzyczny poeta debiutował w antologii „Junge Lyrik 1960”, równolegle w Polsce publikował poezję i prozę („Twórczość”, „Współczesność”, „Tygodnik Powszechny”, „Nowa kultura”, „Polityka”), współpracował z niemieckimi wydawnictwami i rozgłośniami radiowymi jako autor słuchowisk i audycji literackich oraz tłumacz i recenzent wewnętrzny czołowych zachodnioniemieckich wydawnictw. Przetłumaczył ok. 40 pozycji z literatury polskiej (m.in. J. Andrzejewskiego, J. Bocheńskiego, T. Konwickiego, J. Kotta, L. Kołakowskiego, R. Ingardena, Cz. Miłosza, T. Różewicza) oraz sztuki (S. Witkiewicza, T. Różewicza, H. Kajzara). Za przekłady z polskiego otrzymał w 1981 r. nagrodę nowojorskiej Fundacji im. Jurzykowskich i w 1991 r. nagrodę paryskiej „Kultury”. Tematyce polsko-niemieckiej poświęcił eseje, które ukazały się w olsztyńskim czasopiśmie „Borussia”. W tym samym wydawnictwie ukazał się w 1999 r. obszerny zbiór autobiograficznych esejów pt. „Wywołane z pamięci”. W 2008 roku w Bibliotece Zarysu (Messel k. Darmstadtu) ukazała się jego autobiograficzna sztuka „Hamlet gliwicki”, której videoteatralna wersja została przyjęta do prestiżowego sieciowego archiwum Global Shakespeares. Angielska wersja tej sztuki ukazała się w 2016 r. W 2017 r. fragmenty angielskiej wersji były prezentowane w Londynie w Museum VA. W 1985 r. założył wspólnie z aktorką Jolantą Lothe jedyny do tej pory w Polsce videoteatr Lothe Lachmann Videoteatr „Poza”, z siedzibą w Pałacu Szustra na warszawskim Mokotowie. Realizował w nim spektakle jako autor własnychscenariuszy (lub adaptacji) i obrazów oraz reżyser, sterując spektaklami „na żywo”. Koncepcja videoteatru, unikatowa na skalę polską, ma charakter eksperymentalno-poszukiwawczy. Czerpie inspiracje z teatru, opery, happeningu, instalacji, filmu, grafiki, animacji, przekraczając granice form i nadając im nową jakość. Tak powstały m.in. cykl „aktorka” i „akt orki” (1985–1999) oparty na tekstach Helmuta Kajzara; we współpracy z Tadeuszem Różewiczem – „Tadeusz Różewicztwarz poezji” I i II oraz „Tadeusz Różewicz: niemieckie wiersze i historia” (1995–2002); „KabaKai/RE-animacje”(1993) i „KababaKai”(2001) na motywach „Księgi Różewicz: niemieckie wiersze i historia” (1995–2002); „KabaKai/RE-animacje”(1993) i „KababaKai”(2001) na motywach „Księgi umarłych Piastunki Kai”(eksponatu Muzeum Narodowego w Warszawie); „Rówieśnicy”, spektakl oparty na listach Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów do Piotra Lachmanna; „Hamlet gliwicki” (2006); cykl spektakli o Warszawie (m.in. „Warszawo – gdzie twój genius loci?” i „Sny o mieście W.” 2009–2011). Videoteatr „Poza” prezentował swoje spektakle na licznych festiwalach i przeglądach sztuki w Polsce i zagranicą. W 2010 r. otrzymał nagrodę polsko-niemieckiego czasopisma ZARYS za swoją dwujęzyczną twórczość. W latach 2012–2016 zrealizował videotryptyk, filmowe dokumenty poetyckie „Tadeusz Różewicz: twarze”, „Moje pojednanie-Tadeusz Różewicz i Niemcy” oraz „Szukamy życia w grobach. Powroty”. (Media Kontakt i Odra-Film), z których dwie części były emitowane w TVP 2 a cały tryptyk pokazywany w ramach Nocy Muzeów w Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w 2017 r. W 2012 r. otrzymał wyróżnienie za wysokiej jakości prace plastyczne nad spektaklem „Ja im jeszcze pokażę. Hommage à Różewicz”, opartym na dramacie Tadeusza Różewicza „Stara kobieta wysiaduje”, fragmentach poematów i materiałach dokumentalnych, a także za wieloletnie i konsekwentne badanie możliwości artystycznego przekazu z wykorzystaniem wizualnych środków elektronicznych. .Od paru lat zajmuje się twórczością i biografią wybitnego niemieckiego romantyka E.T.A. Hoffmanna, którego polskie lata stały się dla niego szczególnie fascynującym tropem europejskich związków kulturowych w kontekście polsko-niemieckim. W 2011 r. wydał w Niemczech książkę „DurchFlug. E.T.A. Hoffmann in Schlesien. Ein Lesebuch von Peter Lachmann”, Poczdam (Kulturforum), zbiór tekstów Hoffmanna związanych ze Śląskiem lub powstałych na Śląsku. Pracuje nad obszerną ściśle naukową książką o estetyce E.T.A. Hoffmanna w języku niemieckim. W 2018 r. w ramach stypendium artystycznego Miasta Stołecznego Warszawy napisał rozprawę, poświęconą pobytowi E.T.A. Hoffmanna w Warszawie w latach 1804–1807, pt. „Widmo z Freta“. W 2018 r. Towarzystwo Hoffmannowskie w Bambergu przyznało mu medal za zasługi w dziedzinie badań nad twórczością E.T.A. Hoffmanna.
 
Fragmenty recenzji:

"W monografii uderzają dwie sprawności: bardzo dokładna analiza tekstów oparta na regule close reading, a z drugiej strony znakomite rozpoznanie teoretycznych tekstów z dziedziny współczesnej lingwistyki, komparatystyki, także filozofii, edytorstwa i teatrologii, które wspomagają i pogłębiają intuicyjne rozpoznania Chojnowskiego-czytelnika […].

[Autor rozprawy] jako odbiorca i komentator twórczości Lachmanna, chętnie wykorzystuje prywatne dokumenty biograficzne: materiały archiwalne, niepublikowane materiały zalegające szuflady Lachmanna, wymieniane listy i maile (wszystkie precyzyjnie opisane). Jest to znak nowych czasów, które kształtują na naszych oczach nowy rodzaj metodologii, gdzie tego rodzaju dokumenty czyni się elementami historycznoliterackimi przez odpowiednią ich interpretację i wprowadzenie w poznawczy dyskurs. Dokument biograficzny staje się argumentem naukowym: to zasada tzw. nowej biografistyki, która po latach strukturalistycznej banicji, powróciła w ostatniej ćwierci XX wieku, by wraz z geopoetyką, imagologią poszerzoną o wizerunek siebie (zamiast Innego/Obcego, który w „globalnej wiosce” jest już coraz mniej „obcy”) tworzyć zręby nowej metodologii, pozwalającej dokładniej docierać do istoty i znaczenia konkretnego tekstu.

Lektura tej monografii jest fascynująca dla każdego, kto ma szacunek dla twórczości pięknie uformowanej, głęboko wnikającej w omawianą materię i zarazem mądrej. […] Monografia twórczości Petera (Piotra) Lachmanna jest ważnym osiągnięciem tak w rozwoju osobistym habilitanta, jak i w obrębie literatury naukowej dotyczącej nowoczesnej biografistyki, pisarstwa bilingwalnego, (auto)przekładu i przekładoznawstwa jako takiego. Chojnowski odkrył dla literaturoznawstwa pisarza bardzo ważnego, którego dotychczasowa obecność w polskim obiegu nie była zbyt wyraźna".

Z recenzji prof. M. Dąbrowskiego

 

"Książka Przemysława Chojnowskiego jest teoretycznie dobrze uzasadnionym, głęboko przemyślanym oraz dobrze napisanym studium, które przedstawia pasjonującą postać polsko-niemieckiego pisarza i transdyscyplinarnego artysty w niewielkim stopniu znanego polskiej humanistyce. Monografia ukazuje biograficznie uwarunkowane aspekty dwujęzyczności i kulturowej biwalencji jako figuracje podmiotu liminalnego czy też liminalnej sytuacji egzystencjalnej. Mocną stroną tej pracy jest niezwykle dokładna lektura, trafna kontekstualizacja historyczno-kulturowa i biograficzna, a także […] uważna analiza tekstów Lachmanna. Zwłaszcza w analizach liryki uwidaczniają się umiejętności filologiczne monografisty i jego wyraźne zainteresowania zjawiskami kontaktów językowych i kulturowych".

Z recenzji prof. M. Marszałek (Uniwersytet Poczdamski)

 

Zamów książkę ze strony Wydawnictwa UNIVERSITAS: TUTAJ

Przemysław Chojnowski, Liminalność i bycie „pomiędzy” w twórczości Petera (Piotra) Lachmanna. Studium literacko-kulturowe, Kraków 2020

Spis treści

 

Wprowadzenie

Kategoria „pomiędzy” i jej znaczenia

Konceptualizacja kategorii badawczej

Semantyka liminalności

Twórczość Lachmanna jako przedmiot badań i analiz

1. Portret biograficzno-artystyczny

Biografia językowa (Sprachbiografie) – lata 1945–1957

Od przesiedlenia do RFN do powrotu do PRL – lata 1958–1984

Między Warszawą a Jeziorem Bodeńskim – lata 1985–2020

Translatorskie in-between

Pomiędzy sztukami – z życia człowieka teatru

2. Płaszczyzny „pomiędzy” w liryce Lachmanna

Wierność wobec własnej pamięci

Metamorfozy i przejścia

Od mowy cudzej do własnej

Powtórne narodziny

3. Sepulkralność i zacieranie granic

Estetyka obrzydzenia oraz kontaminacja sacrum i profanum

Autobiografia na tle losów miasta

Niemiecki cień

Różewicz raz jeszcze

4. Pomiędzy niemieckością i polskością. Proza autobiograficzna jako zapis procesu przejścia

Wywołane z pamięci i inne eseje

Wyobcowanie podmiotu w fazie wyłączenia i separacji

Dezintegracja i czas inicjacji

Uwikłanie w liminalność

5. Uwalnianie się od prymatu pamięci albo oswajanie obcości w dramacie Hamlet gliwicki

Historie i histerie

Peter staje się Piotrem

Traumatyczna pamięć

6. Rekapitulacje. W przestrzeni zatartych lub zniesionych granic

Zakończenie

Zusammenfassung

Aneks

Wywiad z pisarzem Rozkruszanie granic jest bolesne...

Utwory literackie

Bibliografia

Indeks nazwisk

Aneks zdjęciowy

Ta strona używa plików cookies Dowiedz się więcej