Zobrazowanie tematu Ucieczka do Egiptu było poprzez wieki kolejnym – obok scen Narodzenia Chrystusa i Pokłonu Trzech Króli – motywem ilustrującym święta Bożego Narodzenia. Prezentowany obraz jest przykładem tego nurtu, a pochodzi ze zbiorów etnograficznych Muzeum w Gliwicach.

 

Prostota obrazu oraz lapidarność formy doskonale oddają ewangeliczny opis tego wydarzenia, przekazany nam w Ewangelii według św. Mateusza: „… oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: >Wstań, weź Dziecię i Matkę i uchodź do Egiptu (…)<. On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda” (Mt 2 13-15).

 

Znacznie bardziej rozbudowane fabuły dotyczące tego wydarzenia znajdujemy w apokryfach Nowego Testamentu, tzn. księgach mówiących o życiu i działalności Jezusa, które ze względu na swe pochodzenie i charakter nie zostały zaliczone do kanonu Pisma Świętego, a jednak stały się podstawą wielu przedstawień artystycznych, rozwijających się poprzez wieki. Apokryfy, opowiadające o dzieciństwie Jezusa, wymieniają liczne cuda, jakich miał dokonać Zbawiciel podczas ucieczki do Egiptu. Jednym z nich miał być tzw. cud pola pszenicy. Według tych opowiadań Jezus nakazał zbożu natychmiast wyrosnąć, aby zmylić żołnierzy goniących Świętą Rodzinę. Wymienić można także opowieści o smokach, które – spotkane w drodze do Egiptu – oddały pokłon Jezusowi, o palmie, która nachylając się umożliwiła Marii zerwanie owocu i pod którą wytrysnęło źródło i wiele innych.

 

Ikonograficzne odniesienia do apokryficznych opowieści znajdujemy w licznych  przedstawieniach Ucieczki do Egiptu, jednakże gliwicki obraz ma raczej charakter kultowy, aniżeli przedstawieniowy. Jego zakorzenienia można szukać w rozwijającym się od okresu baroku kulcie Świętej Rodziny. Trzy postaci: Maria, Dzieciątko i św. Józef były niejednokrotnie uwydatniane poprzez światło w zbiorowych scenach Bożego Narodzenia i Pokłonu Trzech Króli, występowały także samodzielnie na jednym obrazie lub rozdzielnie: Madonna z Dzieciątkiem na jednym, a św. Józef na drugim. Niezwykle rozpowszechnionymi scenami Świętej Rodziny były również przedstawienia chłopięcego Chrystusa, prowadzonego przez Marię i św. Józefa, z Duchem Świętym ponad nimi.

 

W kulcie obrazów Świętej Rodziny niejednokrotnie na pierwszy plan wysuwa się osoba św. Józefa. Postać, która na kartach ewangelii występuje stosunkowo rzadko, tutaj spełnia znaczącą rolę – rolę przewodnika. Omawiany obraz przedstawia św. Józefa, który jest opiekunem i zarazem przewodnikiem Świętej Rodziny, który z wielkim spokojem, a  jednocześnie pewnością prowadzi powierzonych sobie Marię i Dzieciątko do przeznaczonego im losu.

 

Syntetyczna forma przedstawionego obrazu jest cechą charakterystyczną malarstwa ludowego. Obrazy tego typu najczęściej wzorowane były na dziełach pochodzenia nieludowego, jednakże znacznie odbiegały od nich formą. W tym przypadku prostota kompozycji, przejrzystość, zastosowane barwy stanowią element decydujący o walorach obrazu.

 

Bożena Kubit