Technologia w służbie sztuki – „Bachantka na panterze” [3D]
„Bachantka na panterze” była najbardziej kontrowersyjnym dziełem Theodora Kalide (1801–1863), niemal „policzkiem” dla ówczesnej, oficjalnej publiczności hołdującej akademickim gustom. Atmosferę oburzenia podsycali również obrońcy moralności, bowiem modelką artysty była jego kochanka. Theodor Kalide m.in. z powodu Bachantki stracił możliwość otrzymywania intratnych, nawet królewskich zleceń. Model gipsowy rzeźby powstał ok. 1844 r. jako przewidziany do wykonania w marmurze. Wykonana następnie rzeźba marmurowa została wystawiona po raz pierwszy w 1848 r. Zleceniodawcą był szwagier Kalidego Franz von Winckler. Zamawiającemu nie spodobało się jednak zbyt śmiałe jak na ówczesne czasy potraktowanie antycznego tematu. Rzeźba, mimo że zapłacona, nie została przyjęta przez Wincklera, nie znalazł się też inny nabywca, dopiero w latach 70. XIX w., czyli już po śmierci autora, berlińska Galeria Narodowa zakupiła dzieło ze środków fundacji założonej przez innego śląskiego, działającego w Berlinie rzeźbiarza Augusta Kissa. Bachantkę można do dzisiaj oglądać – niestety bardzo uszkodzoną i ze znacznymi ubytkami – w Berlinie, w oddziale muzeum miejskiego, mieszczącym się w neogotyckim kościele w dawnej dzielnicy Friedrichswerder: www.bildindex.de Model gipsowy zachował się także w berlińskich zbiorach muzealnych www.bildindex.de i posiadał na podstawie sygnaturę: „T. KALIDE INV. & FEC.” (co oznacza: T. Kalide wynalazł, skomponował – tu w znaczeniu „zaprojektował” oraz wykonał). Nieznane są jak do tej pory informacje archiwalne na temat wykonania odlewu w brązie lub żeliwie według wzmiankowanego lub innego modelu. Niemniej rzeźba (odlew brązowy) ze zbiorów prywatnych, która była prezentowana w Muzeum w Gliwicach w 2013 r. o wymiarach: wys. 42 cm x szer. 53,5 cm x głębokość 26 cm, czyli o wymiarach przybliżonych do wymiarów modelu gipsowego posiada nieco inną sygnaturę (po obu stronach podstawy): CISELIRT v: T. VOLLGOLD. 1853./T. KALIDE: INV:” (co oznacza: wycyzelował T. Vollgold w 1853 r./T.Kalide zaprojektował), mamy więc dodatkową informację o cyzelerze.
Eksponowana w 2013 r. w Willi Caro rzeźba może być zatem odlewem dziewiętnastowiecznym, wykonanym jeszcze za czasów T. Kalide, według innego, podobnego do wyżej opisanego gipsowego modelu z epoki, bądź ktoś w późniejszych czasach dodał informację o cyzelerze już bezpośrednio na odlewie (cyzeler berliński Friedrich Alexander Theodor Vollgold zmarł w 1864 r.). Może to być także odlew z lat 1900–1939 – wiadomo że odlewnie w kon. XIX i 1. poł. XX w. odlewały wg dawnych, zachowanych modeli. W końcu może to być również odlew wykonany po 1945 r., zagadką pozostaje jedynie sposób dostępu do modelu.
Reasumując: prezentowana w 2013 r. w Willi Caro „Bachantka na panterze” ze zbiorów prywatnych wygląda na dzieło odlane wg modelu z epoki. Co prawda nie wiemy dokładnie czy sam odlew powstał jeszcze w XIX, czy w XX wieku, lecz pamiętajmy, ze odlew artystyczny może podlegać multiplikacji, może zostać wykonany powtórnie po wielu, wielu latach, równie lub nawet bardziej mistrzowsko jeśli chodzi o biegłość techniczną, czyli tzw. kunszt, natomiast wzorcem, koncepcją pierwotną, „źródłem” i „tchnieniem” artysty pozostaje zawsze autorski model. Oczywiście największą wartość posiadają odlewy z epoki, tym bardziej że bywają odlewane i cyzelowane przez samych autorów lub innych artystów, gdzie cyzelunek ma niejednokrotnie prawdziwą wartość artystyczną i nadaje ostatecznie odlewowi rangę dzieła sztuki.
Nieznana do tej pory, wyżej opisana „Bachantka na panterze” w wersji odlewu z brązu pojawiła się na rynku dzieł sztuki w 1991 r. Ówczesny, nieżyjący już pełnomocnik poprzedniej właścicielki, oferujący rzeźbę do sprzedaży dla Muzeum w Gliwicach pisał (dokument w archiwum muzeum):
(…) Odlew zakupiłem przed ca 25 laty u pana Mosia (fundator i twórca Muzeum Sienkiewiczowskiego w Poznaniu), który podał mi następującą historię tego odlewu. Kalida po wykonaniu opisywanego odlewu postanowił wysłać go na wystawę sztuki do Londynu. Tam odlew zdobył złoty medal, w wyniku czego zakupił go z wystawy do swego sklepu marszand berliński. W Berlinie zakupił ten wielce dekoracyjny odlew hrabia Łęcki z poznańskiego. Po ostatniej wojnie po rozparcelowaniu majątków ziemskich właściciele mieli prawo zabrania osobistego majątku z sobą (odlew nie był konieczny do uprawy roli), stąd p. Moś wszedł w posiadanie odlewu T. Kalidy. Odlew „Bachantki” przewędrował więc przez pół Europy, by z Gliwic przez Londyn, Berlin, Poznań, Katowice, Dortmund ponownie trafić do Gliwic.”
Nie wiadomo, czy wszystkie fakty przytaczane przez autora odnośnie historii rzeźby są prawdziwe. Ponieważ cena proponowana przez właściciela (niekwestionowana) była wysoka, ostatecznie Muzeum w Gliwicach nie zakupiło rzeźby. Odlew obejrzeli natomiast specjaliści – rzeczoznawcy, muzealnicy, konserwatorzy zabytków i została wydana wówczas jednoznaczna opinia: nawet jeśli jest to późniejszy odlew (nie z epoki), to jego jakość jest doskonała!
Na zakończenie, dla przypomnienia, podajemy parę informacji o życiu i twórczości autora „Bachantki na panterze”.
Theodor Erdmann Kalide urodził się w „Königshütte” (Huta Królewska, obecnie Chorzów), jako syn inspektora hutniczego Gottlieba i Charlotty Wilhelminy z domu Beck pochodzącej ze Świerklańca. W 1816 r. podjął naukę w gimnazjum w Gliwicach, następnie naukę i pracę w Hucie Królewskiej (obecnie Chorzów) i w Królewskiej Odlewni Żelaza w Gliwicach.
W 1819 r. młody Kalide udał się do Berlina, gdzie został słuchaczem, następnie studentem w Akademii Sztuk Pięknych. Jego nauczycielami byli ówcześni czołowi rzeźbiarze Prus: Johann Gottfried Schadow i Christian Rauch. W 1831 r. Theodor Kalide został mianowany artystą akademickim w dziedzinie rzeźby i cyzelunku. Od tego czasu tworzył samodzielnie w swojej berlińskiej pracowni, stale jednak współpracował z odlewnią w Gliwicach. Przyjeżdżał często na Śląsk zarówno w związku ze zleceniami, jak i ze względów rodzinnych – odwiedzał brata oraz siostrę Albinę, która wyszła za mąż za Franza Wincklera, zamożnego przemysłowca. Pod koniec życia przeniósł się do Gliwic, gdzie zmarł i został pochowany na cmentarzu hutniczym.
Kalide był na miarę swojej epoki artystą nowatorskim. Chociaż był uczniem akademii, nie utracił zmysłu obserwacji zmiennej natury. Jego dzieła cechuje realizm i swoboda w wyrażaniu – od nastrojowości po ekspresyjność.
Słynne dzieła Dzieła Theodora Erdmanna Kalide:
• Modele rzeźb „Lew czuwający (odpoczywający)” i „Lew umierający (śpiący)” – najsłynniejsze dzieła T. Kalide; w 1823 r. wystawił gipsowe modele lwów na konkurs w berlińskiej akademii; wg tych modeli powstało wiele rzeźb, m.in. śpiące lwy – na Cmentarzu Inwalidów w Berlinie (nagrobek generała Scharnhorsta), w miejscowości Pokój (Carlsruhe ) – pow. Namysłów, w Gliwicach, w Bytomiu; lwy czuwające – w Gliwicach (pierwotnie na placu dawnej odlewni, obecnie przed budynkiem Muzeum w Gliwicach), w Karpnikach koło Jeleniej Góry (przeniesiony do Leśnej na Dolnym Śląsku, nad Jezioro Złotnickie);
• 1826 r. – miniatura pomnika Fryderyka Wilhelma III na koniu, odlana w Gliwicach, wystawiona w akademii berlińskiej;
• Lata 1832-1838 – „Waza Prowincji Pruskich”, dedykowana królowi; odlew z brązu stanął w parku Sanssouci w Poczdamie;
• „Chłopiec z łabędziem” model rzeźby – fontanny powstał w 1834 r.; pierwszy odlew z brązu zakupiony przez króla pruskiego został ustawiony na Wyspie Pawiej (Pfaueninsel) w Berlinie; odlewy żeliwne „Chłopca z łabędziem” powstały w odlewni gliwickiej dla Królewskiej Huty – dzisiejszego Chorzowa (obecnie po rekonstrukcjach, wielokrotnie odnawiany), Wrocławia, Legnicy Brzegu, Nysy, pałacu Wincklerów w Miechowicach, Warszawy (Ogród Saski); jeden z odlewów zachował się do dnia dzisiejszego na angielskiej wyspie Wight, w byłej rezydencji królewskiej Osborne House; rzeźba otrzymała medal na wystawie w Londynie w 1851 r.; kopie rzeźby stanęły w 2006 r. w Czeladzi i w Gliwicach na skwerze Dessau; gliwicka kopia wykonana przez GZUT S.A. została zniszczona przez wandali w maju 2010 r., wkrótce postawiono nową kopię;
• 1838 r. – powstał model gipsowy rzeźby ogrodowej „Dziewczyna z lirą”, wg którego wykonano kilka żeliwnych odlewów; jeden z odlewów zachował się w Muzeum w Gliwicach, obecnie jest eksponowany w Oddziale Odlewnictwa Artystycznego przy ul. Bojkowskiej 37;
• Modele wykonane dla odlewni gliwickiej w latach 30.–40. XIX w. – prawdopodobnie statuetka Napoleona konno i tzw. „galanteria” – plakiety, stojaczki na zegarki, świeczniki, przyciski do papierów, kałamarze; przypuszcza się, że modele do małych form rzeźbiarskich z motywem dzieci (anioły, putta, elfy) wyszły spod ręki Kalidego;
• Pomnik Fryderyka Wilhelma von Reden – dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu i ministra w rządzie pruskim dla Królewskiej Huty (model 1851 r., odsłonięty w 1853 r., zburzony w 1945 r.), obecny zrekonstruowany pomnik (rekonstrukcja August Dyrda) został odsłonięty w Chorzowie w 2002 r.;
• 1856 r. – model gipsowy „Chłopiec z kozłem”;
• 1860 r. – rzeźba „Muza i Pegaz” – odlew z brązu;
• 1860 r. – „Matka Boska z Dzieciątkiem”, rzeźba z marmuru karraryjskiego, zachowana w kościele pw. Świętego Krzyża w Miechowicach (sygnowana).
Anna Kwiecień
Eksponowana w 2013 r. w Willi Caro rzeźba może być zatem odlewem dziewiętnastowiecznym, wykonanym jeszcze za czasów T. Kalide, według innego, podobnego do wyżej opisanego gipsowego modelu z epoki, bądź ktoś w późniejszych czasach dodał informację o cyzelerze już bezpośrednio na odlewie (cyzeler berliński Friedrich Alexander Theodor Vollgold zmarł w 1864 r.). Może to być także odlew z lat 1900–1939 – wiadomo że odlewnie w kon. XIX i 1. poł. XX w. odlewały wg dawnych, zachowanych modeli. W końcu może to być również odlew wykonany po 1945 r., zagadką pozostaje jedynie sposób dostępu do modelu.
Reasumując: prezentowana w 2013 r. w Willi Caro „Bachantka na panterze” ze zbiorów prywatnych wygląda na dzieło odlane wg modelu z epoki. Co prawda nie wiemy dokładnie czy sam odlew powstał jeszcze w XIX, czy w XX wieku, lecz pamiętajmy, ze odlew artystyczny może podlegać multiplikacji, może zostać wykonany powtórnie po wielu, wielu latach, równie lub nawet bardziej mistrzowsko jeśli chodzi o biegłość techniczną, czyli tzw. kunszt, natomiast wzorcem, koncepcją pierwotną, „źródłem” i „tchnieniem” artysty pozostaje zawsze autorski model. Oczywiście największą wartość posiadają odlewy z epoki, tym bardziej że bywają odlewane i cyzelowane przez samych autorów lub innych artystów, gdzie cyzelunek ma niejednokrotnie prawdziwą wartość artystyczną i nadaje ostatecznie odlewowi rangę dzieła sztuki.
Nieznana do tej pory, wyżej opisana „Bachantka na panterze” w wersji odlewu z brązu pojawiła się na rynku dzieł sztuki w 1991 r. Ówczesny, nieżyjący już pełnomocnik poprzedniej właścicielki, oferujący rzeźbę do sprzedaży dla Muzeum w Gliwicach pisał (dokument w archiwum muzeum):
(…) Odlew zakupiłem przed ca 25 laty u pana Mosia (fundator i twórca Muzeum Sienkiewiczowskiego w Poznaniu), który podał mi następującą historię tego odlewu. Kalida po wykonaniu opisywanego odlewu postanowił wysłać go na wystawę sztuki do Londynu. Tam odlew zdobył złoty medal, w wyniku czego zakupił go z wystawy do swego sklepu marszand berliński. W Berlinie zakupił ten wielce dekoracyjny odlew hrabia Łęcki z poznańskiego. Po ostatniej wojnie po rozparcelowaniu majątków ziemskich właściciele mieli prawo zabrania osobistego majątku z sobą (odlew nie był konieczny do uprawy roli), stąd p. Moś wszedł w posiadanie odlewu T. Kalidy. Odlew „Bachantki” przewędrował więc przez pół Europy, by z Gliwic przez Londyn, Berlin, Poznań, Katowice, Dortmund ponownie trafić do Gliwic.”
Nie wiadomo, czy wszystkie fakty przytaczane przez autora odnośnie historii rzeźby są prawdziwe. Ponieważ cena proponowana przez właściciela (niekwestionowana) była wysoka, ostatecznie Muzeum w Gliwicach nie zakupiło rzeźby. Odlew obejrzeli natomiast specjaliści – rzeczoznawcy, muzealnicy, konserwatorzy zabytków i została wydana wówczas jednoznaczna opinia: nawet jeśli jest to późniejszy odlew (nie z epoki), to jego jakość jest doskonała!
Na zakończenie, dla przypomnienia, podajemy parę informacji o życiu i twórczości autora „Bachantki na panterze”.
Theodor Erdmann Kalide urodził się w „Königshütte” (Huta Królewska, obecnie Chorzów), jako syn inspektora hutniczego Gottlieba i Charlotty Wilhelminy z domu Beck pochodzącej ze Świerklańca. W 1816 r. podjął naukę w gimnazjum w Gliwicach, następnie naukę i pracę w Hucie Królewskiej (obecnie Chorzów) i w Królewskiej Odlewni Żelaza w Gliwicach.
W 1819 r. młody Kalide udał się do Berlina, gdzie został słuchaczem, następnie studentem w Akademii Sztuk Pięknych. Jego nauczycielami byli ówcześni czołowi rzeźbiarze Prus: Johann Gottfried Schadow i Christian Rauch. W 1831 r. Theodor Kalide został mianowany artystą akademickim w dziedzinie rzeźby i cyzelunku. Od tego czasu tworzył samodzielnie w swojej berlińskiej pracowni, stale jednak współpracował z odlewnią w Gliwicach. Przyjeżdżał często na Śląsk zarówno w związku ze zleceniami, jak i ze względów rodzinnych – odwiedzał brata oraz siostrę Albinę, która wyszła za mąż za Franza Wincklera, zamożnego przemysłowca. Pod koniec życia przeniósł się do Gliwic, gdzie zmarł i został pochowany na cmentarzu hutniczym.
Kalide był na miarę swojej epoki artystą nowatorskim. Chociaż był uczniem akademii, nie utracił zmysłu obserwacji zmiennej natury. Jego dzieła cechuje realizm i swoboda w wyrażaniu – od nastrojowości po ekspresyjność.
Słynne dzieła Dzieła Theodora Erdmanna Kalide:
• Modele rzeźb „Lew czuwający (odpoczywający)” i „Lew umierający (śpiący)” – najsłynniejsze dzieła T. Kalide; w 1823 r. wystawił gipsowe modele lwów na konkurs w berlińskiej akademii; wg tych modeli powstało wiele rzeźb, m.in. śpiące lwy – na Cmentarzu Inwalidów w Berlinie (nagrobek generała Scharnhorsta), w miejscowości Pokój (Carlsruhe ) – pow. Namysłów, w Gliwicach, w Bytomiu; lwy czuwające – w Gliwicach (pierwotnie na placu dawnej odlewni, obecnie przed budynkiem Muzeum w Gliwicach), w Karpnikach koło Jeleniej Góry (przeniesiony do Leśnej na Dolnym Śląsku, nad Jezioro Złotnickie);
• 1826 r. – miniatura pomnika Fryderyka Wilhelma III na koniu, odlana w Gliwicach, wystawiona w akademii berlińskiej;
• Lata 1832-1838 – „Waza Prowincji Pruskich”, dedykowana królowi; odlew z brązu stanął w parku Sanssouci w Poczdamie;
• „Chłopiec z łabędziem” model rzeźby – fontanny powstał w 1834 r.; pierwszy odlew z brązu zakupiony przez króla pruskiego został ustawiony na Wyspie Pawiej (Pfaueninsel) w Berlinie; odlewy żeliwne „Chłopca z łabędziem” powstały w odlewni gliwickiej dla Królewskiej Huty – dzisiejszego Chorzowa (obecnie po rekonstrukcjach, wielokrotnie odnawiany), Wrocławia, Legnicy Brzegu, Nysy, pałacu Wincklerów w Miechowicach, Warszawy (Ogród Saski); jeden z odlewów zachował się do dnia dzisiejszego na angielskiej wyspie Wight, w byłej rezydencji królewskiej Osborne House; rzeźba otrzymała medal na wystawie w Londynie w 1851 r.; kopie rzeźby stanęły w 2006 r. w Czeladzi i w Gliwicach na skwerze Dessau; gliwicka kopia wykonana przez GZUT S.A. została zniszczona przez wandali w maju 2010 r., wkrótce postawiono nową kopię;
• 1838 r. – powstał model gipsowy rzeźby ogrodowej „Dziewczyna z lirą”, wg którego wykonano kilka żeliwnych odlewów; jeden z odlewów zachował się w Muzeum w Gliwicach, obecnie jest eksponowany w Oddziale Odlewnictwa Artystycznego przy ul. Bojkowskiej 37;
• Modele wykonane dla odlewni gliwickiej w latach 30.–40. XIX w. – prawdopodobnie statuetka Napoleona konno i tzw. „galanteria” – plakiety, stojaczki na zegarki, świeczniki, przyciski do papierów, kałamarze; przypuszcza się, że modele do małych form rzeźbiarskich z motywem dzieci (anioły, putta, elfy) wyszły spod ręki Kalidego;
• Pomnik Fryderyka Wilhelma von Reden – dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu i ministra w rządzie pruskim dla Królewskiej Huty (model 1851 r., odsłonięty w 1853 r., zburzony w 1945 r.), obecny zrekonstruowany pomnik (rekonstrukcja August Dyrda) został odsłonięty w Chorzowie w 2002 r.;
• 1856 r. – model gipsowy „Chłopiec z kozłem”;
• 1860 r. – rzeźba „Muza i Pegaz” – odlew z brązu;
• 1860 r. – „Matka Boska z Dzieciątkiem”, rzeźba z marmuru karraryjskiego, zachowana w kościele pw. Świętego Krzyża w Miechowicach (sygnowana).
Anna Kwiecień