Formalnie Dział Historii powstał dopiero w 1959 roku. Jednak to właśnie chęć gromadzenia zabytków historycznych legła u merytorycznych podstaw założenia gliwickiego muzeum w 1905 roku. W większości obiekty te zachowały się do naszych czasów i są to obecnie najrzadsze i najcenniejsze obiekty historyczne jakie znajdują się w placówce.

Największy przyrost zbiorów należących do kategorii zabytków historycznych miał miejsce w pierwszym, pionierskim okresie istnienia placówki. Zgodnie z przyjętym założeniem, że placówka gliwicka jest muzeum górnośląskim, gromadzono w niej, za zgodą wszystkich sąsiednich miast i organizacji społecznych i religijnych pamiątki związane z całym Górnym Śląskiem.

Zgodnie z ówczesną modą zabytki historyczne nie były wydzielane i wchodziły w skład innych kolekcji muzealnych. Główną część stworzonej wówczas kolekcji historycznej stanowiły militaria niemieckie, w tym elementy uzbrojenia i wyposażenia wojskowego. Inną dużą grupę zabytków historycznych, zgromadzonych przed wojną były obiekty związane z funkcjonowaniem górnośląskich cechów XVIII-XIX wieku, a także pamiątki związane z wykonywaniem władzy przez samorząd wiejski i miejski na Górnym Śląsku w minionych wiekach.

Unikalną częścią zbiorów historycznych były pamiątki pozyskane od górnośląskich Żydów, niestety w okresie hitlerowskim, w większości zostały one metodycznie i celowo zniszczone. Na szczęście podobnego losu uniknęły obiekty kwalifikowane obecnie jako polskie, np. skrzynki cechowe z polskimi napisami.

Znaczące miejsce wśród zbiorów historycznych zajmowała ikonografia Gliwic i Górnego Śląska w postaci malarstwa, rysunków, litografii i fotografii dokumentujących stan Górnego Śląska w pierwszych dekadach XX wieku, a także obrazujących rozwój tutejszego przemysłu ciężkiego.

W pierwszych latach po wojnie napływające do placówki zabytki historyczne nadal trafiały do Działu Sztuki. Były to głównie pamiątki po polskich działaczach narodowych z terenu Gliwic i powiatu gliwicko-toszeckiego, np. fotografie ilustrujące polskie życie narodowe w mieście i powiecie w latach 20. i 30. XX wieku, w tym portrety działaczy, polskie sztandary, książki, czasopisma, ulotki itp. W sumie do 1958 roku zgromadzono ok. 300 eksponatów historycznych.

W 1959 roku zbiory historyczne muzeum wydzielono w ramach nowo powstałego Działu Historii. Na jego siedzibę wybrano dawny Dwór Cetrycza przy ul. Pod Murami 2, zwany Zameczkiem.

W pierwszej kolejności przejęto ok. 190 zgromadzonych przez muzeum obiektów historycznych związanych z życiem polskim w Gliwicach i powiecie w pierwszej połowie XX wieku. Z chwilą powstania Dział Historii przejął także część zabytków historycznych wydzielonych z Działu Sztuki . W szczególności były to obiekty związane z funkcjonowaniem miasta w średniowieczu i czasach nowożytnych, w tym m.in. pamiątki cechowe oraz militaria.

Jednocześnie w odpowiedzi na apel w prasie, aby przekazywać do muzeum pamiątki historyczne w związku z organizacją stałej wystawy pt.: „Dzieje Ziemi Gliwickiej od XIII do XX wieku”, do placówki szerokim strumieniem zaczęły napływać nowe zabytki,. Pozyskano wtedy wiele cennych obiektów, głównie z okresu Powstań Śląskich i Plebiscytu na Górnym Śląsku.

Zgodnie z ówczesnymi zaleceniami gromadzono głównie tzw. „polonica”, a więc zabytki mające świadczyć o polskości Gliwic i Ziemi Gliwickiej. Z tego powodu muzeum bezpowrotnie utraciło wiele cennych obiektów, które jako niemieckie zostały wywiezione do Niemiec lub zostały celowo lub nieświadomie zniszczone. Niestety ta niekorzystna tendencja, choć z biegiem czasu coraz mniej dogmatyczna, utrzymała się aż do końca istnienia Polski Ludowej.

Zmianę w tym względzie przyniosły dopiero demokratyczne przemiany po 1989 roku, normalizacja stosunków polsko-niemieckich, a zwłaszcza wymiana dotychczasowej kadry merytorycznej. Obecnie Dział Historii gromadzi obiekty niezależnie od ich rodzaju i pochodzenia, a jedynym kryterium ich przejmowania są ich wartości naukowe i kulturowe.

Najważniejszą zmianą organizacyjną istotną w pracy Działu Historii było wyodrębnienie w jego ramach w 2000 roku zbiorów fotograficznych w nową jednostkę pod nazwą Dział Dokumentacji Mechanicznej. W 2003 roku dokonano połączenia obu działów w jeden Dział Historii i Dokumentacji Mechanicznej.

Intensyfikacja działalności kolekcjonerskiej połączonych działów nastąpiła zwłaszcza po 2003 roku, kiedy to drogą zakupów i darów znacząco (o ponad 40 procent) powiększono dotychczasowe zbiory historyczne, zarówno w zakresie obiektów trójwymiarowych jak również zbiorów fotograficznych. W grupie zbiorów trójwymiarowych szczególnie wzrósł zbiór kartograficzny, a także obiekty ilustrujące dzieje miasta w latach 20.i 30. XX wieku oraz w okresie PRL. W grupie zbiorów fotograficznych znacząco wzbogacono ikonografię miasta dzięki nabyciu dużej kolekcji dawnych niemieckich pocztówek z okresu 1895-1945, a także fotografii i pocztówek z okresu Polski Ludowej.

Obecnie zasoby Działu Historii obejmują następujące kategorie zabytków: dokumenty pergaminowe, akta i rękopisy, starodruki, książki i broszury, zabytki cechowe, zabytki górnicze, kartografia, prasa, militaria, sztandary i chorągwie, afisze i plakaty, banknoty i numizmaty, odznaczenia i medale, ikonografia, fotografie (w tym pocztówki).

Do najcenniejszych obiektów Działu Historii należą: zabytki cechowe z Górnego Śląska z okresu XVII-XIX wieku, zespół pamiątek z okresu Powstań Śląskich i Plebiscytu z lat 1919-1921, zbiór kartograficzny, w tym mapy wydawnictw: Spadkobiercy Homanna i Carla Flemminga, zbiór dawnej fotografii śląskiej z XIX wieku Wilhelma von Blandowskiego i Wilhelma Beermanna, a także zbiór fotografii przemysłowej z początku XX wieku oraz luźny zbiór fotografii Maxa Steckla.

Na dzień 31 XII 2010 roku stan zbiorów Działu Historii i Dokumentacji Mechanicznej w pozycjach inwentarzowych wynosi: 14.804 (w tym fotografie – 7.793) zabytków.

Damian Recław