Powojenna odbudowa miasta sprawiła nasilenie prac archeologiczno-architektonicznych, które w większości miały jednak charakter interwencyjny. W latach 50. w związku z programem badań milenijnych podjęto studia nad rozpoznaniem obwarowań miasta. Prace te kontynuowano w latach 60. i 80., kiedy to odkryto pozostałości Bramy Raciborskiej. W ostatnich latach przeprowadzono badania archeologiczno-architektoniczne przy kościele parafialnym pw. Wszystkich Świętych oraz wiele nadzorów archeologicznych przy inwestycjach na obszarze starówki. Badania archeologiczne na Rynku w 2010 r. pozwoliły na rozpoznanie najważniejszego placu w mieście.

Zakładane w XIII w. miasta komunalne miały charakterystyczne założenie przestrzenne, wyróżniające je aż do czasów współczesnych. W przypadku Gliwic − miasto rozmierzono na planie nieregularnej owalnicy, wydłużonej na osi północny zachód – południowy wschód, z wydzielonym w centrum prawie kwadratowym Rynkiem. Regularna siatka ulic dzieliła je na kwartały przeznaczone pod zabudowę oraz place o przeznaczeniu targowym. Ważnym elementem układu urbanistycznego była wydzielona przestrzeń przeznaczona dla kościoła parafialnego wraz z cmentarzem.

Skonstruowane w ten sposób założenie urbanistyczne przynosiło korzyści ekonomiczne jego właścicielowi oraz w dużym stopniu było podstawą rozwoju gospodarczego i kulturalnego gminy miejskiej. Niewątpliwie było też swoistym dziełem sztuki. Zamknięte murami miejskimi stawało się optymalnym rozwiązaniem spełniającym wiele wymogów średniowiecznego civitas.