W dniach 04.10.2010 – 16.10.2010 pracownicy Działu Archeologii przeprowadzili ratownicze badania archeologiczne w obrębie stanowiska 1 w Kozłowie, uznawanego za relikt dworu z okresu późnego średniowiecza i nowożytności. Badania miały przyczynić się do dokładniejszego rozpoznania układu przestrzennego odsłoniętych założeń dworskich oraz potwierdzenia funkcjonowania starszego, XIV-wiecznego dworu jeszcze w typie rycerskiej wieży mieszkalnej.

W trakcie prac wykopaliskowych natrafiono na nawarstwienia i zespoły zabytków, które wiązać można z trzema zasadniczymi fazami osadnictwa w obrębie stanowiska.

Najstarsze odkryte poziomy osadnicze odpowiadające chronologicznie momentowi jego powstania można niewątpliwie wiązać z wiekiem XIV. W trakcie ich eksploracji natrafiono na kilkadziesiąt fragmentów naczyń oraz fragmenty żelaznej ostrogi. Trudno jednak uznać te ślady za pozostałości funkcjonowania wieży rycerskiej. Nie odsłonięto bowiem żadnych pozostałości po jej konstrukcji. Niemniej jednak odkryte zabytki ruchome świadczą bezsprzecznie o istnienie tu w XIV w. jakiegoś obiektu mieszkalnego.

U schyłku XV, a bardziej prawdopodobne, że w pierwszych dziesięcioleciach XVI w. badany teren zostaje ponownie obrany na miejsce budowy założenia mieszkalnego. Obszar zostaje oczyszczony i zniwelowany. Być może usunięto wtedy pozostałości starszych, XIV-wiecznych konstrukcji. Relikty założenia mieszkalnego – dworu, powstałego w obrębie pagórka na przełomie XV i XVI w. zostały zarejestrowane w obrębie wszystkich badanych wykopach. W trakcie badań ustalono, że dwór ten zbudowano przede wszystkim z drewna, choć duża liczba grudek polepy w zawalisku wskazuje, iż wykorzystano również glinę. Budynek prawdopodobnie posiadał drewnianą podłogę, z którą wiązać można warstwę odkrytą warstwę spalenizny. Mniej prawdopodobne wydaje się, iż warstwa ta stanowiła relikt zawalonej, spalonej ściany. Odkryta w trakcie badań duża liczba fragmentów naczyń oraz drobnych przedmiotów żelaznych świadczy o użytkowaniu dworu, zapewne przez członków rodziny Kozłowskich już w końcu XV wieku. W jego obrębie istniał piec, o czym świadczą odkryte fragmenty kafli. Drewnianemu budynkowi dworu towarzyszyły również inne konstrukcje gospodarcze, np. piwniczka o ścianach wyłożonych drewnem, opartych na słupie. Obiekt nie funkcjonował jednak długo. Najpóźniej w 1 połowie XVI w. uległ zniszczeniu – pożarowi (?). Nie mniej jednak z użytkowaniem dworu jeszcze w początkach XVI w. zdaje się być związana odkryta na stanowisku moneta – srebrny półgrosz koronny Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506).

Na zgliszczach dworu, funkcjonującego w XV/XVI w. jeszcze w XVI w. wybudowano nowy budynek mieszkalny. Teren pod nowy dwór został uprzątnięty i częściowo nasypany.

Drewniany obiekt mógł być wzniesiony w konstrukcji szkieletowej (szachulcowej) lub zrębowej, oblepionej dodatkowo warstwą 6-10 cm gliny ze słomą. Na zastosowanie zrębu wskazywać mogłaby pośrednio powszechność tego typu rozwiązania w tradycji budownictwa śląskiego. Pojedyncze odciski, jakie zachowały się na fragmentach przepalonej gliny, odkrytych w gruzowisku dworu nie dają na chwilę obecną ostatecznej odpowiedzi co do zastosowania tej konstrukcji Natomiast bardzo duża ilość zachowanych fragmentów polepy, odciski pionowych słupów widoczne na powierzchni zachowanej części ściany oraz mała ilość zachowanych reliktów spalonego drewna wskazywać mogą na zastosowanie jakiejś formy konstrukcji szkieletowej. Budynek oparto na fundamencie w postaci większych kamieni eratycznych. Glinianą powierzchnię ściany dodatkowo obielono, a w niektórych partiach pokryto jasnozieloną malaturą, której delikatne ślady zachowały się na niektórych fragmentach polepy. Dwór posiadał drewnianą podłogę.

W trakcie prac poczyniono również pewne obserwacje dotyczące rozplanowania i rozmiarów całego dworu. Wydaje się, iż długość dworu nie mogła być mniejsza niż 14,5 mb. Wnętrze odkrytej jego części było przypuszczalnie podzielone w partii frontowej na trzy pomieszczenia. Na uwagę zasługuje spora ilość zabytków metalowych, związanych z funkcjonowaniem dworu, tj. m.in. trzy topory, łopata i odważnik, które odkryto we wschodniej części dworu. Znaleziska te wskazywać mogą na gospodarczą funkcję tej partii dworu – lamus (?).W obrębie dworu istniał niewątpliwie piec, na co wskazują liczne fragmenty kafli, zdobionych motywami roślinnymi i figuralnymi. Niestety nie udało się ustalić miejsca jego posadowienia. Do przechowywania pożywienia, przygotowywania i podawania posiłków korzystano z naczyń glinianych, których bardzo liczne fragmenty odkryto w zawalisku dworu.

Drewniany dwór strawił pożar w XVI w., a być może w pierwszych dziesięcioleciach XVII w. Wydaje się, iż nastąpiło to nagle, o czym świadczyć może pozostawiony wewnątrz dworu spory zestaw narzędzi. Na jego zgliszczach nie wzniesiono już jednak kolejnego budynku. Nowy dwór, prawdopodobnie murowany, stanowiący klucz majątku, zlokalizowano na zachód od kopca.

M. Michnik, R. Zdaniewicz

Badania archeologiczne finansowane były ze środków własnych Muzeum oraz przez Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach.